ترجمه و تولد دوباره خیام

عمر خیام نیشابوری، فیلسوف، ریاضیدان و شاعر بزرگ جهان است. خیام از جمله مشاهیر ایرانی است که شهرت جهانی او کمتر از شهرت او در ایران نیست. او متولد ۲۸ اردیبهشت ۴۲۷ (ه.ق) در نیشابور بوده است. 

شهرت جهانی خیام بیشتر به دلیل رباعیات اوست، اما از جمله برجسته‌ترین دستاوردهای او که نقشی در جهانی شدن او داشته است می‌توان به سروسامان دادن به محاسبات گاه‌شماری (تقویم جلالی) که دقتی بالاتر از تقویم میلادی دارد، نقش او در حل معادلات درجه سوم و … اشاره کرد.

مجموعه‌ای به شکل دیوان از خود خیام به جا نمانده است و به این دلیل بسیاری از محققان تلاش‌های فراوانی برای جمع‌آوری آثار خیام و جدا کردن آثاری که به اشتباه به او نسبت داده شده است کرده‌اند. در اشعار خیام دو عنصر فناپذیری و جاودانگی، مرگ و زندگی نقش اساسی دارند و در جای جای آثار او، حضور این مساله را می‌توان درک کرد. در ادامه مقاله به بررسی تاثیر ترجمه در شناخت خیام و در واقع تولد دوباره او در عصر معاصر و تاثیر شگرفی که آثار او در تفکرات متاخرین گذاشته است، خواهیم پرداخت.

ای دوست بیا تا غم فردا نخوریم	وین یکدم عمر را غنیمت شمریم
فردا که ازین دیر فنا درگذریم	با هفت هزار سالگان سر بسریم

ترجمه آثار خیام و تولدی دیگر برای او

بیش از ۱۵۰ سال از آشنا شدن جهان با آثار خیام می‌گذرد. با گذشت این مدت آثار تولید شده با موضوعیت خیام به حدی است که باور آن سخت است. در سال ۱۷۰۰ میلادی “توماس هایه” اولین تلاش‌ها برای ترجمه آثار خیام را انجام داد که نادیده گرفته شد، گارسن دوتاسی نیز تعدادی از رباعیات او را به فرانسه ترجمه کرده بود اما باز هم مورد اقبال قرار نگرفت اما بدون اغراق سال ۱۸۵۹ را می‌توان تولد جهانی این شاعر بزرگ نامید.

در این سال “ادوارد فیتز جرالد” مجموعه دیوان رباعیات خیام را ترجمه‌ای روان، شاعرانه و آزاد به دست مردم اروپا رساند. وی در زمان حیات خود، پنج ویرایش از این کتاب را به چاپ رساند. این ترجمه از رباعیات، سرآغاز روندی برای ترجمه وسیع آثار خیام به زبان‌های مختلف شد.

این کتاب در آن سال‌ها به کتابی کمیاب تبدیل شد. اما این کمیابی منحصر به آن سال‌ها نمی‌شود و جالب است بدانید که به گزارش سایت آمازون کتاب  “رباعیات خیام”  که توسط ویلیام مارتین و ساندرا مانسون منتشر شده است در رده پرفروش‌ترین کتاب‌های ماه میلادی بوده است. این کتاب در حال حاضر به بیش از ۵۰ زبان دنیا ترجمه شده است.

بعد از فیتزجرالد، فرانسویان با ترجمه آثار خیام تاثیری بر جهانی شدن خیام داشتند.  در سال  1863 “نیکولا” با انتشار چند رباعی از خیام در مجله‌ای به نام ” لوریان” جدی‌ترین ترجمه فرانسه از آثار خیام تا آن سال یود. “توفیل گوتیه” شاعر نامدار فرانسوی نیز با انتشار مقاله در باب رباعیات خیام در مجله ای به نام “مونیتو اونیورسل” مقدمات معرفی خیام به فرانسوی زبانان را بنا نهاد.

در این مدت نیکولا با چاپ کتاب رباعیات خیام در پاریس بخش عمده‌ای رباعیات خیام را منتشر و به دست کسانی که منتظر ترجمه‌های بیشتر از خیام بودند رساند. در این مدت محققین زیادی از جمله  کائون مقالاتی با محوریت اشعار خیام در نشریات معتبر فرانسوی به چاپ رساندند. لازم به ذکر است در سال ۱۸۹۶ ناتان هسکل دست به انتشار رباعیات خیام در سه زبان انگلسی، آلمانی و فرانسوی در آمریکا نمود و شروع فصل تازه‌ای از انتشار رباعیات خیام را رقم زد.

در آغاز قرن بیستم ترجمه فرانسوی دیگر با ترجمه شارل سیبرلی کلولاند منتشر شد که مورد توجه قرار گرفت. آثار منتشر شده با موضوعیت خیام در این بازه آنقدر زیاد است که در مقال این مقاله نمی‌گنجد.

ترجمه آثار خیام به زبان روسی به بیش از ۱۲۰ سال بر می گردد. در سال ۱۸۹۱ نشریه “وستنیک اروپا” تعدای از رباعیات عمر خیام را به قلم “واسیلی ولیچکو” به چاگ رساند. ولیچکو به این آثار علاقه پیدا کرد و شروع به ترجمه تمام اشعار خیام نمود تا اینکه در سال ۱۹۰۳ مجموعه از آثار خیام به چاپ رسید و مردم روسیه را با خیام آشنا کرد.

از جمله موارد تاثیر گذار دیگر می‌توان به آثار بسیار روان و آهنگین  “پرفیراو” در سال ۱۹۸۴ در نشریه “وستینگ شمالی” اشاره نمود و فضای جدیدی را در ترجمه آثار خیام به تصویر کشید. در طی این سال‌ها بیش از ۴۰ مترجم آثار خیام را به روسی ترجمه کرده اند. خیام در روسیه بسیار شهرت دارد و بین مردم دارای محبوبیت است تا جایی که سریالی از زندگی او در رسانه‌های تصویری روسیه ساخته و پخش شده است. همچنین کتاب‌های متنوعی در مورد او به زبان روسی نوشته شده است.

همانطور که بیان شد در سال‌های اخیر ترجمه وسیع آثار خیام به زبان‌های مختلف صورت گرفت و آثار او به بالغ بر ۵۰ زبان دنیا ترجمه شد و خیام را به دنیا معرفی نمود و فقط در زبان عربی بیش از ۸۰ ترجمه از اشعار خیام وجود دارد.

تاثیر خیام بر هنر جهان

تاثیر آثار خیام به هنر سال‌های معاصر به قدری بوده است که گویی دنیا به منبع جدیدی از الهامات دست یافته است. در فاصله زمانی  ترجمه کتاب تا سال ۱۹۲۹ حدود چهارصد و ده چاپ از از رباعیات او تنها به زبان انگلیسی، ۷۰۰ کتاب و مقاله و تعداد بیشماری تصنیف و تیاتر با الهام از رباعیات خیام به نمایش در آمده است.

بیش از ۲۵۰ هنرمند مختلف در سراسر جهان آثار خیام را تصویرگری کرده اند و این آثار در سبک‌ها و فرم‌های بسیار متنوع شکل گرفته است که از جمله می‌توان به آثار الیهو، فرانک برنگواین، سر ادوارد بورن جونر، اوبری بیردسلی و … اشاره نمود.

شاعران زیادی از جمله چارلز سواینبرن الهامات زیادی از آثار او گرفته‌اند. در سینما و تیاتر نیز آثار بی‌شماری وجود دارد که یا مانند “عمر خیام یا زندگی، عشق و ماجراهای عمر خیام و عشق عمر خیام” به کارگردانی ویلیام دیترله یا “افسانه عمر خیام”  به کارگردانی کیوان مشایخ و … به طور مستقیم به خیام پرداخته است و یا آثار سینمایی بسیار زیادی مانند فیلم سینمایی “بی‌وفا”  به کارگردانی آدریان لین، سریال تلویزیونی “آمستردام جدید” (New Amsterdam) محصول سال ۲۰۰۸ شبکه فاکس‌نیوز، فیلم “دوئل زیر آفتاب” و … که با الهام از آثار خیام ساخته شده‌اند، اشاره نمود. بدون اغراق نام بردن از آثاری که از رباعیات و تفکرات خیام الهام گرفته است کاری شدنی نیست.

نویسنده: محمد صابری