مواجه هر روزه ما با زبان، چنان طبیعی و عادت‌گونه شده که شاید برخی خودِ زبان را موضوعی در خورِ مطالعه و بررسی نپندارند. به عبارت دیگر زبان همواره وجود داشته و ما ناخودآگاه و بدون کوشش از زبان مادری استفاده می‌کنیم. پس شاید چنین به نظر می‌رسد که چون همه افراد حداقل به یک زبان مسلط هستند، به همه جنبه‌های آن اشراف دارد. در صورتی که این باور صحیح نیست.
تحقیق و مطالعه دقیق درباره زبان‌های مختلف به ما نشان می‌دهد که زبان، نظامی فوق‌العاده پیچیده، به شدت انتزاعی و بی‌نهایت زایا است که معانی و مفاهیم را با اصوات مرتبط می‌سازد. علمی که به طور تخصصی به تحقیق و بررسی پیرامون این موضوع می‌پردازد زبان‌شناسی نام دارد.
در این مطلب با همه چیز درباره رشته زبان‌شناسی آشنا می‌شویم. بنابراین اگر به فکر ورود به این رشته هستید یا به زبان‌شناسی علاقه دارید، تا انتها ما را همراهی کنید.
مطالب مرتبط:
۱۶ زبان رایج در جهان با بیش‌ترین تعداد گویشور در سال ۱۴۰۲
در این مطلب خواهید خواند:
توضیحاتی مختصر در مورد علم زبان‌شناسی
زبان‌شناسی علمی است که حیطههای موضوعی وسیع و گسترده‌ای را در خود جای داده‌است. این علم همانند هر علم دیگری نیاز دارد که نظام تعاریف و مفاهیم آن دقیق و بدون ابهام تشریح شود. برای پرداختن به موضوعات زبان‌شناسی، لازم است ابتدا بدانیم که جایگاه آن کجاست. هدف از زبان‌شناسی چیست؟ وظایف زبانشناس کدام است؟ زبانشناس با چه موضوعات و پدیدههایی سروکار دارد؟ اساساً چرا علمی به نام زبان شناسی باید وجود داشته‌باشد؟
این واژه اولین بار در سال ۱۸۲۹ استفاده شد و تعریف آن در فرهنگ مریام وبستر به صورت زیر آمده است.
«زبان‌شناسی به بررسی و مطالعه تمام بخش‌های زبان از جمله، واحدها، ماهیت، ساختار و تغییرات آن‌ها می‌پردازد. این رشته، تغییرات زمان در طول سال‌ها را نیز بررسی می‌کند. با این تفاصیل، هدف زبان‌شناسی توصیف و توضیح دانش ناخودآگاهی است که هر متکلمی درباره زبان خود دارد.»
به عبارتی دیگر زبان شناسی علم مطالعه زبان و ابزار برقراری ارتباط میان انسان‌ها است.
این رشته، مفاهیم بسیار مهم و متنوعی را در خود گنجانده است و در بخش نظری به موارد زیر می‌پردازد:
- منشأ و خواستگاه ایجاد زبان
- ویژگی‌های زبان
- فرایند یادگیری زبان اول و دوم
- تغییرات زبانی
- نقش زبان در شخصیت انسان پاسخ
بخش کاربردی نیز مواردی از جمله:
- تجزیه و تحلیل ساختار جمله
- نقش واژه‌ها
- معناشناسی
- تولید آواها
- عملکرد مغز و اختلالات زبانی
- و …
می‌پردازد.
زبانشناس کیست؟
برخلاف باور عموم، زبان‌شناسان الزاماً چند زبان مختلف نمی‌داند. بلکه ماهیت و ساختار اصلی و لایه‌های بنیادین و مشترک زبان انسانی را بررسی می‌کند. در واقع زبان‌شناسی طبق تقسیم بندی متداول، پدیده زبان را از منظرهای مختلف مورد بررسی و مطالعه قرار می‌دهد:
- آوا شناسی (Phonetics)؛
- واج‌شناسی (Phonology)؛
- واژه‌شناسی (Morphology)؛
- نحو (Syntax)؛
- معناشناسی (Semantics)؛
- کاربردشناسی (Pragmatics)؛
- گفتمان یا مباحثه (Discourse).
زبان‌شناسان در بررسی پدیده‌های زبانی علاوه بر مطالعه منابع تاریخی از یافته‌های سایر علوم و روش‌های تحقیق مختلف بهره می‌گیرند. از همین رو، نمی‌توان بر ماهیت علم بودن این رشته شبهه وارد کرد. حتی می‌توان گفت:
علم زبان‌شناسی امروزه با پیوند با سایر رشته‌ها (عصب‌شناسی و …) توانسته به درختی تنومند تبدیل شود و به بسیاری از پرسش‌های روزمره در خصوص زبان و هویت انسان پاسخ دهد.
مطالب مرتبط:
زبان چینی چند حرف و کاراکتر دارد؟
مروری بر تاریخچه زباشناسی
زبان‌شناسی علمی نسبتاً جدید است و آگاهی از تاریخچه و سیر تحول آن، به درک بهتر مفاهیم کمک می‌کند. همانطورکه می‌دانید زبان پدیدهای انسانی است و همانند سایر پدیده‌ها، مدام در حال تغییر و تحول و کسب سازگاری است.
سابقه مطالعه و بررسی زبان، همانند بسیاری از علوم انسانی دیگر به یونان باستان می‌رسد. افلاطون نخستین کسی بود که امکانات دستور زبان را مورد بررسی قرار داد. قدیمی‌ترین نوشته یونانی، که اشاراتی در این موارد دارد، یکی از مکالمات افلاطون به کراتیلوس درباره شناخت ماهیت زبان بود.
او معتقد بود که بین شیء و کلمه‌ای که برای نامیدن آن به کار می‌رود، رابطه‌ای منطقی وجود دارد. به عبارتی دیگر کلام و واقعیت بیرونی با یکدیگر ارتباط معنادار دارند. پس در بستر زبان است که بشر قابلیت تفکر پیدا می‌کند.
اما معمولاً آغاز «مطالعات تخصصی زبان» را از زمان نگارش کتابِ دستور سانسکریت نوشته پانینی هندی می‌دانند. پانینی در سده پنجم پیش از میلاد، دستور زبان بسیار پیشرفته‌ای برای زبان سانسکریت نوشت. البته زبان‌شناسی به مفهوم مدرنِ آن با انتشار کتاب «دوره زبان‌شناسی عمومی» نوشته فردیناندو سوسور آغاز شد.
در سال ۱۹۱۶ این کتاب به عنوان اساس زبان‌شناسی ساختارگرا پس از مرگ دوسوسور توسط گروهی از شاگردانش به چاپ رسید. این زبانشناس سوئیسی رویکردی جدید در مطالعه زبان و به طور ضمنی در همه پدیده‌های فرهنگی عرضه کرد. این رویکرد، نه فقط زبان‌شناسی را دست‌خوش انقلاب کرده، بلکه تأثیری عظیم بر ساختارگرایی برجا گذاشته است.
یکی از دستاوردهای زبان‌شناسی متأخر که شاید می‌توانست بسیاری از مناسبات زندگی روزمره ما را دست‌خوش تغییر کند، ایجاد یک زبان بین‌المللی ساخته دست بشر است.
مطالب مرتبط:
در کانادا به چه زبان‌هایی صحبت می‌شود؟
اسپرانتو یا زبان بین المللی چرا به نتیجه نرسید؟
زبان اسپرانتو، یکی از زبان‌های بین‌المللی مصنوعی است. خالق این زبان، لودویک زامنهوف (Ludwik Zamenhof)، در سال ۱۸۵۹ در جامعه یهودی کشور لهستان به دنیا آمد. پدرش معلم زبان آلمانی و فرانسوی بود. در آن زمان لهستان، اجتماعی از زبان‌ها و فرهنگ‌‌هایی متنوع، از جمله روسی، بلاروسی و آلمانی و نیز لهستانی بود که معمولاً توسط بخش‌های گوناگون و متفرقه جامعه صحبت می‌شد.
لودویک جوان با درک روشنی از این که چگونه زبان‌ها می‌توانند مردم را به یکدیگر متصل یا از هم جدا کنند، بزرگ شد. او به این فکر افتاد که با ترکیب ویژگی‌های این زبان‌ها به ابداع یک زبان جدید دست بزند. زبانی که از خیلی جهات یادگیری و کاربرد آن ساده‌تر و دقیق‌تر باشد. در نتیجه در سال ۱۸۸۷ زبانی به نام اسپرانتو با تلفیق چند زبان اصلی و با ۱۶ قاعده دستوری و ۲۹ حرف ایجاد شد. خالق این زبان جدید می‌گوید:
«آرمان ابدی اسپرانتو چنین است: بر بنیاد زبانی بی‌طرف دیوارهای میان نسل‌ها فرو بریزند و انسان‌ها عادت داده شوند که هر یک از آن‌ها به یکدیگر فقط انسانی و برادرانه نگاه کند.»
کاربران اسپرانتو معتقد بودند که این زبان، زبان رفع اختلافات و ایجاد همدلی بین ملت‌هاست. در این زبان دیگر ملت یا فرهنگی نسبت به دیگری برتری یا استیلا نخواهد داشت. بلکه همه در یادگیری آن با هم برابرند. هرچند که بعدها خیلی استفاده از آن فراگیر نشد.
تاثیرات چامسکی روی زبان‌شناسی
بعدها در دهه ۱۹۵۰، نظریات نوام چامسکی، انقلابی در رشته زبان‌شناسی به وجود آورد و موجب ظهور دستور زایشی (Generative Grammar) شد. او با انتقاد از روانشناسی رفتارگرا که یادگیری زبان را نوعی تقلید رفتاری می‌داند، ناکارآمدی‌های چنین دیدگاهی را نشان داد. او معتقد است اصول و خصوصیات زبان در انسان ذاتی است.
به عبارت دیگر، نحوه یادگیری زبان به صورت ارثی و ژنتیکی در مغز از پیش برنامه‌ریزی شده‌است. محیط پیرامون کودک نیز تنها نقش محرک را برای یادگیری زبان مادری ایفا می‌کند. در واقع تمام ما از بدو تولد دارای توانمندی زبان هستیم و با توجه به شرایط این توانمندی را از بالقوه به بالفعل در می‌آوریم.
دستور زایشی، معتقد است که کودک مجموعه محدودی از اطلاعات را از محیط می‌گیرد و ترکیبات جدید بی‌نهایتی می‌سازد. نظریه‌پردازان پیش‌تر معتقد بودند زبان مادری تنها از راه شنیدن گفتار اطرافیان و به صورت اکتسابی وارد ذهن کودک می‌شود. این نظریه به شدت مورد انتقاد چامسکی قرار گرفت.
زبان‌شناسی کاربردی (Applied Linguistics) چرا و از کجا به وجود آمد؟
این واژه نخستین بار در سال ۱۹۴۸ توسط یک نشریه تخصصی زبان‌شناسی وابسته به دانشگاه میشیگان مورد استفاده قرار گرفت. زبان‌شناسی کاربردی یک رشته بین‌رشته‌ای و تقریباً جدید است. این رشته به مشکلات عینی مربوط به زبان در زندگی روزمره می‌پردازد و خیلی به مفاهیم انتزاعی زبان کاری ندارد.
دیوید کریستال در کتاب خود به نام «زبان‌شناسی و آواشناسی» زبان‌شناسی کاربردی را زیرشاخه‌ای از زبان‌شناسی می‌داند که مأموریت اصلی آن کاربرد نظریات، روش‌ها و یافته‌های زبان‌شناسی برای حل مشکلات زبانی در دنیای واقعی است. مثلاً در حوزه آموزش و یادگیری زبان خارجی به کمک نظریات موجود، سعی در بهبود کیفیت آموزشی دارد.
هم‌چنین به کمک این رشته سعی می‌شود که برای اختلالات زبانی فرد توضیح و راه حلی پیدا کنند. این رشته با بهره‌گیری از مفاهیم سایر رشته‌ها مثل روانشناسی، علوم اجتماعی، رایانه، پزشکی و… رشد خوبی داشته است. تا جایی که به یکی از زیرشاخه‌های پرطرفدار برای دانشجویان رشته زبان‌شناسی تبدیل شده‌است.
چرا زبان شناسی برای ما مفید است؟
با پیشرفت و توسعه همه جانبه این رشته، زبان‌شناسان تنها افرادی نیستند که علاقه‌مند به مطالعه و بررسی زبان هستند.
در بسیاری از رشته‌های دیگر نیز شناخت زبان بسیار اهمیت یافته‌است. فلاسفه، روانشناسان، مردم‌شناسان، جامعه‌شناسان، دانشجویان ادبیات، مترجمان، معلمان، متخصصان گفتار درمانی، نویسندگان و شعرا و حتی کارشناسان دستگاه‌های امنیتی- سیاسی نیز با مطالعه زبان بینش عمیق‌تری نسبت به رشته تخصصی خود کسب کرده‌‌اند و به کمک مفاهیم و کاربست‌های آن سعی در یافتن پاسخ برای سؤالات رشته تخصصی خود دارند.
اما این فقط زبانشناس است که مستقیماً با خود زبان سر و کار دارد. به عبارتی محققان سایر رشته‌ها به ارتباط بین زبان و جنبه‌های دیگر زیست انسانی نظر دارند. درحالی که زبان‌شناسان به طور أخص منبع اصلی اطلاعات و نظریه‌پردازی در این رشته هستند.
همان طور که می‌دانید امروزه دیگر علم زبان‌شناسی محدود به دانستن تاریخچه لغات یا سیر تغییرات ساختاری و دستوری زبان‌ها نیست. بلکه زبان‌شناسی علم مطالعه پدیدهای است که هویت و تفکر انسانی در آن شکل گرفته‌است.
انسان مدرن خارج از زبان، امکان تفکر و انباشت تجربه را نخواهد داشت و به عبارتی بدون زبان بی تاریخ خواهد شد؛ پس شاید بتوان گفت که تا حدی تمدن بشری مرهون ابزاری به نام زبان و زبان‌شناسی است.
مطالب مرتبط:
زبان آلمانی را یاد بگیرم یا زبان روسی؟
بازار کار رشته زبان‌شناسی
همانطورکه گفته شد امروزه زبان‌شناسی در حوزه‌های متنوعی کاربرد دارد و فارغ‌التحصیلان این رشته فرصت‌های شغلی زیادی خواهند داشت. در ادامه، بازار کار رشته زبان‌شناسی را بررسی می‌کنیم:
شرکت‌های دانش بنیان و فناور
در دهه اخیر، همکاری زبان‌شناسان با مهندسان و دانشمندان علوم فنی موجب ظهور ربات‌های هوشمندِ سخنگو شده است. علاوه بر این به کمک این رشته و با استفاده از تکنولوژیِ هوش مصنوعی و یادگیری ماشینی، نرم‌افزارهای تشخیص گفتار، تبدیل گفتار به متن، تبدیل عکس به متن توسعه و رشد قابل ملاحظه‌ای یافتند.
آموزش زبان
زبان‌شناسان ماهیت و ساختار زبان‌ها را مورد مطالعه قرار می‌دهند. بنابراین، در امور آموزشی کارآمدتر خواهند بود. هم‌چنین با توجه به نظریات و ادبیات پژوهشی موجود در این رشته در خصوص فرایند یادگیری زبان‌های اول و دوم، زبان‌شناسان از عقبه نظری خوبی برخورداراند.
حوزه‌های تولید محتوای متنی و ویراستاری
زبان‌شناسان در حوزه ساختار و معانی لغات و واحدهای زبانی دارند، اشراف خاصی دارند. از این رو، به راحتی می‌توانند مشاغل ویراستاری، مترجمی، تولید محتوا، نمونه خوانی، مقابله‌خوانی و هم‌چنین نویسندگی را بر عهده بگیرند.
همکاری با فرهنگستان و یا پروژه‌های فرهنگ نویسی
یک زبانشناس می‌تواند در فرهنگستان زبان و ادب فارسی کار کند و در تولید واژه‌های مورد نیاز جدید فعالیت کند. هم‌چنین یکی دیگر از وظایف او در این فرهنگستان، پاسداری و نگهبانی از زبان مادری است. وی دلسوزانه از ورود واژگان نامأنوس و بیگانه به زبان معیار جلوگیری می‌کند. هم‌چنین در پروژه‌های فرهنگ‌نویسی و لغت‌نامه‌نویسی نیز برای او فرصت همکاری وجود دارد.
مطالب مرتبط:
آیا تلاش فرهنگستان منجر به ارتقای کیفیت زبان فارسی می‌شود؟ (بخش اول)
تبلیغات
زبان‌شناسان با بهره‌گیری از روانشناسی جمعیت می‌توانند تمایلات و گرایشات توده‌ها را شناسایی و در اختیار شرکت‌های تبلیغاتی قرار دهند. مثلاً امرزوه داشتن یک شعار تبلیغاتی یا نام تجاری خوش‌آوا خواسته تمام مدیران شرکت‌ها و بنگاه‌های تجاری است. قطعا زبانشناس در این زمینه، توانایی ایفای نقش خواهند داشت.
پزشکی
زبان‌شناسان می‌توانند به کمک تیم‌های عصب‌شناسی و پزشکی اختلالات زبانی، که به دلیل آسیب به ناحیه خاصی از مغز بیمار پدید آمده، را درمان کنند.
تحلیل محتوا
یکی دیگر از مشاغل پیش روی زبانشناس، تحلیل محتوا است که در حوزه سیاسی- امنیتی بسیار پرکاربرد است. یک زبانشناس می‌تواند با بررسی دقیق کلام مخاطب، استراتژی و تفکر پنهان پشت آن متن را رمزگشایی کند و پیش‌بینی کند که هدف گوینده از بیان جمله به آن شکل خاص چه بوده‌است.
دانشگاه‌های معتبر در رشته زبان‌شناسی
اگر به اخذ پذیرش تحصیلی فکر می‌کنید، خوب است بدانید که شانس گرفتن پذیرش در زبان‌شناسی به مراتب از رشته‌های زبان‌های خارجی (مترجمی، ادبیات، یا آموزش) بیشتر است. در ادامه، بهترین دانشکده‌های زبان‌شناسی را به شما معرفی می‌کنیم تا به راحتی مسیر خود را انتخاب کنید:
قبولی در رشته زبان شناسی در دانشگاه اِم آی تی (MIT)
مؤسسه فناوری ماساچوست یکی از دانشگاه‌های مطرح و پیشرو در این رشته است. جالب است بدانید که نوام چامسکی نظریه پرداز بزرگ و معاصر زباشناسی نیز در همین دانشگاه تدریس می‌کند.
دانشگاه کمبریج
دانشگاه کِمبریج انگلستان یکی از دانشگاه‌های باسابقه و قوی در رشته‌های علوم انسانی علی‌الخصوص زبان‌شناسی است.
دانشگاه علامه طباطبایی
اگر ترجیح می‌دهید در داخل کشور در این رشته تحصیل کنید، دانشگاه علامه طباطبایی را پیشنهاد می‌کنیم. این دانشگاه، با توجه به مدرسان و هیئت علمی برجسته، در این رشته گزینه بسیار مناسبی است.
کتاب‌های مفید در زمینه زبان شناسی کدام است
بی‌شک مطالعه، یکی از بهترین راه‌های یادگیری است. پس اگر به زبان‌شناسی علاقه دارید و قصد مطالعه بیشتر در این رشته را دارید، سراغ کتاب‌های زیر بروید.
کتاب درآمدی بر مکاتب زبان‌شناسی
کتاب درآمدی بر مکاتب زبان شناسی نوشت مهدی سبزواری، اثری جامع و کاربردی است که با نثری روان و خواندنی به معرفی مکاتب فکری و بیان نظریه‌های تأثیرگذار در علم زبان‌شناسی، از آغاز تکوین آن تا جدیدترین تغییرات این علم در سال‌های اخیر می‌پردازد.
مهدی سبزواری، درآمدی بر مکاتب زبان‌شناسی (تهران، نشر بوی کاغذ، ۱۳۹۷)
کتاب the study of language یا مطالعه زبان
اگر به‌تازگی وارد فضای این رشته شده‌اید، برای آشنایی با مفاهیم اولیه با این کتاب شروع کنید. چرا که به دلیل داشتن متنی روان و ساده کتابی بسیار قابل فهم و خوش‌خوان است. این کتاب هم به زبان اصلی انگلیسی و هم با ترجمه در ایران موجود است و جزء کتاب‌های مرجع این رشته است و با تقسیم‌بندی سنتی از زبان تمام بخش‌ها را شرح داده‌است.
George Yule, The Study of Language (Edinburgh: Cambridge University Press, 7th edition, 2019)
کتاب زبان‌شناسی و زبان‌ها
این اثر، نسبت به کتاب قبلی، تخصصی‌تر و فنی‌تر است. بنابراین فهم آن نیاز به آشنایی مقدماتی با گفتمان زبان‌شناسی دارد. این کتاب نیز یکی از کتب دانشگاهی اصلی برای این رشته است و در قالب ۹ فصل به مسائل مهم زبان‌شناسی و هم‌چنین آموزش زبان می‌پردازد. نویسنده این کتاب، خانم جولیا فالک، در حال حاضر استادیار دانشگاه دولتی میشیگان است.
Julia S.Falk, Linguistics & Language: A survey study of basic concepts & implementation (New York: John Wiley & Sons, 1978)
کلام آخر
بر خلاف تصور عموم، زبان شناسی رشته‌ای جامع است و اگر با تخصص دیگری ترکیب شود، نتیجه شگفت‌انگیزی خواهد داشت. یعنی اگر در کنار زبان شناسی به عنوان مثال، عصب شناسی را هم مطالعه کنید، به موفقیت‌های بزرگی دست پیدا خواهید کرد. البته در نظر داشته باشید که پیچیدگی این رشته تا حدی بالاست و برای ورود به آن باید علاقه شدیدی به حوزه زبان داشته باشید.
سایت ترجمه متون ترجمیک، با همکاری مترجمان زبده و متخصص، در خدمت شماست تا سفارش‌های شما را با بالاترین کیفیت به انجام برساند.
برای فعالیت به عنوان مترجم، ویراستار یا نویسنده محتوا و همکاری با سایت ترجمیک، رزومه خود را به صفحه استخدام مترجم ارسال کنید.
به نظرم هر سخنی درست است و اگر شخصی گفت و شنود و خوانش صحیح داشته باشد حتماً متوجه منظور گوینده و نویسنده می شود!