چگونه کلیله و دمنه از شرق تا غرب را طی کرد؟

قوی‌ترین داستان‌ها، داستان‌هایی هستند که مربوط به گذشته ما هستند. داستان‌هایی عامیانه که از نسلی به نسل‌های بعدی منتقل شده‌اند. این روایت‌ها به طور سنتی توسط مردم به عنوان تلاشی برای توضیح دنیای اطرافشان نقل می‌شدند. این داستان‌ها منعکس‌کننده باورها، امیدها و ترس‌های اجداد ما هستند و بینش پیشینیان ما را نشان می‌دهند.

یکی از داستان‌های قدیمی و معروف که احتمالا همگی ما با آن‌ها آشنا هستیم، کلیله و دمنه است. اصالت کلیله و دمنه به داستانی هندی به نام پَنچه تَنتره برمی‌گردد. این داستان توسط مترجمان مختلفی به زبان‌های مختلفی ترجمه شده‌ است.

اگر می‌خواهید با سرگذشت پرفراز و نشیب داستان‌های کلیله و دمنه و انتقال آن‌ها از هند تا اروپا آشنا شوید، با ما همراه شوید.

برای مطالعه مطالب بیشتر، به وبلاگ ترجمیک مراجعه کنید.

داستان‌های پَنچه تَنتره چگونه به وجود آمدند؟

طبق افسانه‌ها، داستان‌های پَنچه تَنتره به درخواست پادشاه آماراشاکتی که قبلاً بر مهیلاروپیه در جنوب هند حکومت می‌کرد، به تحریر درآمدند.

این پادشاه سه فرزند شلوغ داشت که درس نمی‌خواندند. او از استادی به نام ویشنو شرمن خواست که به این سه شاهزاده تدریس کند.

روش‌های آموزشی مرسوم تاثیری بر سه شاهزاده نداشت. بنابراین ویشنو شرمن تصمیم گرفت از داستان‌سرایی به عنوان وسیله‌ای برای آموزش چیزهای جدید به آن‌ها استفاده کند. او موفق هم شد، زیرا پَنچه تَنتره، عدالت و ارزش آن و درس‌های ضروری زندگی را با روشی سرگرم‌کننده به مخاطب می‌آموزد.

ویشنو شارما در طی زمان شش‌ماه به این سه شاهزاده اصول سیاست و مملکت‌داری را با کمک داستان‌هایی آموخت. او بعدا این داستان‌ها را در قالب کتاب پَنچه تَنتره منتشر کرد.

مطالب مرتبط:

تاریخچه ویرایش در ایران| اولین ویراستار ایرانی کیست؟

زمان دقیق نوشتن پَنچه تَنتره نامشخص است. پژوهشگران تخمین می‌زنند این داستان‌ها در زمانی بین ۱۲۰۰ سال قبل از میلاد تا ۳۰۰ سال پس از میلاد نوشته شده باشد. متاسفانه اصل این کتاب گم شده است.

پَنچه تَنتره چند قسمت دارد؟

پَنچه تَنتره کلمه‌ای سانسکریت است که از دو کلمه پَنچه به معنی پنج و تَنتره به معنای سیستم گرفته شده است. پَنچه تَنتره تقریباً به پنج جلد تقسیم شده است. داستان‌های پَنچه تَنتره به موضوعات و بخش‌های زیر می‌پردازد.

Mitra Bheda (از دست دادن دوستان): مجموعه‌ای از داستان‌های مربوط به از دست دادن دوستان است. داستان‌ها دو موضوع مهم را پوشش می‌دهند. این‌که چرا از دست دادن دوستان آسیب‌زننده است و چرا ما دوستانمان را از دست می‌دهیم.

داستان‌های این بخش مصداق ضرب‌المثل «تفرقه بینداز و حکومت کن» هستند. این فصل حجیم‌ترین و مهم‌ترین بخش این کتاب است. در این فصل دو شغال به نام‌های دمنکه و کرتکه با سخن‌چینی اقدام به برهم‌زدن دوستی شیر و گاوی می‌کنند. عنوان کلیله و دمنه نیز از نام این دو شغال گرفته شده است.

Mitra Labha (به دست آوردن دوستان): مجموعه‌ای از داستان‌های مربوط به دوستان و تاثیر انتخاب دوستان خوب در موفقیت و پیشرفت در زندگی است.

Aparïksitakárakam (عملکردن بدون فکر): مجموعه‌ای از داستان‌ها در مورد اینکه چگونه بی‌احتیاطی منجر به از دست‌دادن آنچه مهم است، می شود. این داستان‌ها به ما می‌آموزند که چرا باید از اقدامات بدون فکر اجتناب کنیم. هم‌چنین اهمیت فکرکردن و برنامه‌ریزی درباره کارها و اقدامات را یادآور می‌شود.

Labdhapranásam (از دست دادن دستاوردها): داستان‌های این جلد درباره از دست‌دادن دارایی‌ها به خاطر نادانی است.

Kákolùkïyam (کلاغ ها و جغدها): این جلد داستان‌هایی در مورد عواقب و زیان‌های دوستی با دشمنان است.

چگونه ترجمه کلیله و دمنه، از شرق تا غرب را پیمود؟

پَنچه تَنتره در سال ۵۷۰ پس از میلاد توسط برزویه، پزشک دربار خسرو انوشیروان ساسانی از سانسکریت به فارسی میانه/پهلوی ترجمه شد.بر طبق برخی منابع برزویه صرفا به ترجمه خود اثر نپرداخته و روایاتی را نیز به آن افزوده است. متاسفانه ترجمه برزویه نیز از بین رفته است.

در سال ۷۵۰ پس از میلاد و در زمان منصور عباسی ابومحمد عبدالله ابن مقفع، کلیله و دمنه را به عربی ترجمه کرد. او نیز حکایاتی را به این کتاب افزود. ابن مقفع اصالتا زرتشتی بود و بعدها اسلام آورد. او را مردی دانشمند و فرهیخته می‌دانند.

این ترجمه که نثر آن در زبان عربی سابقه نداشت، بسیار مورد استقبال مردم و حتی پادشان بعدی مثل مامون قرار گرفت.

کتاب کلیله و دمنه از عربی در سال ۱۰۸۰ پس از میلاد به یونان و در سال ۱۲۵۲ به اسپانیا (و از آنجا به بقیه اروپا منتقل شد. سپس کلیله و دمنه درسال ۱۲۵۰ که توسط خاخام جوئل به عبری ترجمه شد. این ترجمه عبری از طریق نسخه لاتین بعدی که در حدود سال ۱۲۷۰ پس از میلاد مسیح انجام شد، منبع اکثر نسخه های اروپایی شد.

مطالب مرتبط:

ترجمه متون ادبی از زبان میانجی، چرا و چگونه؟

تا قبل از سال ۱۶۰۰ میلادی کتاب کلیله و دمنه به زبان‌های یونانی، لاتین، اسپانیایی، ایتالیایی، آلمانی، انگلیسی، اسلاوونی قدیم، چکی و … وجود داشت. در فرانسه، حداقل یازده داستان پَنچه تَنتره در آثار ژان دو لافونتن گنجانده شده است.

ترجمه کلیله و دمنه به زبان فارسی

بعد از اینکه دولت‌های فارسی زبان در ایران حاکم شدند، توجه آنان به کتاب‌های قدیمی جلب شد. یکی از این کتاب‌ها، کلیله و دمنه است. نکته قابل ذکر این است که ترجمه به فارسی این کتاب‌ها همه از روی نسخه عربی انجام شده است.

هم برزویه طبیب و هم ابن مقفع در هنگام ترجمه این کتاب مواردی را از آن کاسته یا به آن اضافه کرده‌اند. به همین علت احتمالا نسخه کلیله و دمنه‌ای که اکنون دردسترس است، با نسخه سانسکریت آن تفاوت زیادی دارد.

به شعر درآوردن کلیله و دمنه توسط رودکی

در زمان سامانیان، ابوالفضل محمد بن عبیدالله بلعمی، وزیر نصر بن احمد سامانی کلیله و دمنه را از زبان عربی به زبان فارسی دری ترجمه می‌کند.

بلعمی به رودکی و توانایی او در سرودن شعر اعتقاد بسیاری داشت. امیرنصر و ابوالفضل بلعمی، رودکی را به منظوم کردن کلیله و دمنه تشویق می‌کنند. بنابراین رودکی نیز کلیله و دمنه ترجمه‌شده توسط بلعمی را به نظم درمی‌آورد.

فردوسی در باب نظم کلیله و دمنه در شاهنامه چنین سروده است:

گرانمایه بوالفضل دستور اوی
که اندر سخن بود گنجور اوی

بفرمود تا پارسی دری
بگفتند و کوتاه شد داوری

وزان پس بدو رسم و رای آمدش
برو بر، خرد رهنمای آمدش

همی خواستی آشکار و نهان
کزو یادگاری بود در جهان

گزارنده را پیش بنشاندند
همه نامه بر رودکی خواندند

بپیوست گویا پراکنده را
بسفت این چنین درّ آکنده را

رودکی آغاز منظومه کلیله و دمنه را با این ابیات آغاز می‌کند:

هرکه نامخت ازگذشت روزگار

نیز ناموزد ز هیچ آموزگار

متاسفانه از منظومه کلیله و دمنه رودکی جز چند بیت، باقی نمانده است.

ترجمه کلیله و دمنه توسط نصرالله منشی

در حدود سال ۵۴۷-۵۱۱۲ هجری قمری، نسخه عربی کتاب کلیله و دمنه توسط ابوالمعالی نصرالله منشی، دبیر دربار غزنویان به فارسی ترجمه شده است. او که منشی دربار بهرام‌شاه غزنوی بود، این کتاب را در لاهور ترجمه کرد.

این کتاب به کلیله و دمنه بهرام‌شاهی نیز معروف است.

مطالب مرتبط:

یک آبان روز بزرگ‌داشت بیهقی پدر نثر فارسی

«ترجمه کلیله و دمنه نصرالله منشی از حیث سلامت انشاء و قوت ترکیب عبارات و حسن اسلوب و آراستگی کلام یکی از عالی ترین نمونه های نثر مصنوع فارسی است و این کتاب سرشار از موازنه در اجزاء جمله ها و عبارات، سجع درآوردن کلمات مترادف و متوازن و استشهاد به آیات و امثال و اشعار تازی است»(تاریخ ادبیات ایران، ص ۳۵۴).

کلیله و دمنه بهرام‌شاهی با اشعار و ابیات بسیاری آمیخته شده است و از نثری فصیح و شیوا برخوردار است.

ترجمه کلیله و دمنه توسط بخاری

محمد بن عبدالله بخاری یکی از وابستگان دربار اتابکان سنقری بود. او به فرمان یکی از اتابکان در سال ۵۴۴ تا ۵۴۱ هجری قمری، کلیله و دمنه ابن مقفع را از عربی به فارسی برگرداند. او نام این کتاب افسانه‌های بیدپای گذاشت.

بعد از او نیز افرادی مانند قانعی، مولانا واعظ کاشفی، ابوالفضل بن مبارک و … اقدام به ترجمه و بازنویسی کلیله و دمنه کردند. معتبرترین و رایج‌ترین نسخه کلیله و دمنه همان کتاب ترجمه‌شده توسط نصرالله منشی است.

سخن پایانی

کلیله و دمنه سفری طولانی را از هند در جنوب آسیا تا ایران آغاز کرد و این سفر به اروپا و آمریکا رسید. کتابی که سرشار از داستان‌های پندآموز و اخلاقی در از زبان حیوانات است.

اگر قصد خواندن کتابی جالب با پیشینه‌ای طولانی را دارید، به شما پیشنهاد می‌کنیم که داستان‌های کلیله و دمنه را مطالعه کنید.

دبستان ترجمیک، اقدام به برگزاری دوره‌های آنلاین مفید و کاربردی کرده است. اگر قصد کسب مهارت‌های جدید و پیشرفت در زندگی را دارید، به شما توصیه می‌کنیم که در این دوره‌ها شرکت کنید. یکی از این دوره‌ها، کارگاه ترجمه متون ادبی است. اگر می‌خواهید آثار ادبی را ترجمه کنید، این دوره را از دست ندهید.