دیکشنری یا واژه‌نامه، مجموعه‌ای کاربردی و مهم از لغات و اصطلاحات موجود در یک زبان است. در واقع دیکشنری، مفهوم یک لغت را تعریف می‌کند، نمونه‌هایی از کاربرد آن در جمله را ارائه می‌کند، تلفظ صحیح را آموزش می‌دهد و به برخی نکات تکمیلی مثل مترادف‌ها و متضادها نیز اشاره می‌کند.
فرهنگ لغت‌ها می‌توانند عمومی یا تخصصی باشند. روشن است که دیکشنری عمومی، شامل واژگان و اصطلاحات عمومی هر زبان است. از سوی دیگر، دیکشنری‌های تخصصی، روی یک رشته علمی خاص مانند تمرکز دارند. این دیکشنریها واژگان و اصطلاحات همان رشته را معرفی می‌کنند و برای ترجمه متون تخصصی بسیار پرکاربرد هستند.
با وجود همه این‌ها، آیا تا به حال به تاریخچه دیکشنری فکر کرده‌اید؟ نخستین دیکشنری در چه دوره‌ای به رشته تحریر درآمده؟ دیکشنریها در طول تاریخ دستخوش چه تغییراتی شده‌اند؟ در این مطلب همراه ما باشید تا با هم به این سوالات پاسخ دهیم.
مطالب مرتبط:
۱۶ زبان رایج در جهان با بیش‌ترین تعداد گویشور در سال ۱۴۰۲
در این مطلب خواهید خواند:
قدیمی‌ترین دیکشنری‌های جهان
در این بخش تاریخچه مختصی از قدیمی‌ترین دیکشنری‌های جهان ارائه می‌کنیم.
اکدیان
قدیمی‌ترین دیکشنری که تا امروز شناخته شده است، لوح‌هایی با خط میخی، مربوط به امپراتوری اکدیان (Akkadian) است. این دیکشنری شامل لیستی از کلمات دوتایی زبان‌های سومری (Sumerian) و اکدی (Akkadian) است.
اکدیان در ۲۵۰۰ سال پیش از میلاد در سمت شمالی بین‌النهرین یا بغداد کنونی بعد از پیروزی بر سامریان به سلطنت رسیدند. این قوم منطقه حکومتی خود را تا کرمانشاهان، شام و دریای مدیترانه جلو برند. زبان اکدی یک زبان سامی است که از هزاره سوم پیش از میلاد در بین‌النهرین بین آشوریان و بابلیان رایج بود. این زبان اولین زبان سامی است که برای نوشتن از آن استفاده شده و با استفاده از خط میخی روی کاغذ آمده است. بنابراین اولین واژه‌نامه کشف شده مربوط به ۲۵۰۰ سال قبل از میلاد است.
اریا
بعد از آن، قدیمی‌ترین دیکشنری کشف شده مربوط به قرن سوم پیش از میلاد است. اریا (Erya) که یک لغتنامه یک زبانه چینی است. البته بعضی از محققین، شیجوپین (Shizhoupian) که مربوط به ۸۰۰ سال پیش از میلاد است را قدیمی‌تر از اریا می‌دانند. اما در واقع این کتاب، مجموعه‌ای از شخصیت‌های دودمان Zhou است و نمی‌توان آن را به عنوان واژه‌نامه در نظر گرفت.
آپولونیوس و آمراسکا
پس از میلاد مسیح، آپولونیوس (Apollonius) اولین واژه‌نامه را به نام خود به ثبت رسانده است. در قرن چهارم پس از میلاد نیز اولین لغتنامه آمراسکا توسط آماراسینها به زبان سانسکریت به تحریر درآمد. این واژه نامه، شامل ۱۰۰۰۰ لغت بود.
فرهنگ پهلوی
فرهنگ پهلوی (Frahang-I pahlavig) واژه‌نامه کوچکی است که در آن ۱۰۰۰ واژه اوستایی به ۲۲۵۰ واژه پهلوی برگردانده شده است. در روزگار ساسانیان برای رفع نیازهای علمی و به وجود آمدن متون متعدد علمی در زمینه‌های گوناگون، نیاز به این فرهنگ لغت احساس شده بود. این واژه‌نامه مربوط به قرن سوم هجری (۹ و ۱۰ میلادی) است و نسخه‌های گوناگون خطی از آن به جا مانده است.
همچنین کتاب خالق باری که در واقع یک فرهنگ لغت فارسی و اردو است، در قرن ۱۳ میلادی توسط امیرخسرو دهلوی در قالب مثنوی به نظم در آمده است.
مطالب مرتبط:
بررسی تفاوت‌های زبان کره جنوبی و کره شمالی
اولین دیکشنری یک زبانه انگلیسی
اصطلاح دیکشنری (Dictionary) اولین بار در سال ۱۲۲۰ میلادی توسط جان گارلند (John Garland) مورد استفاده قرار گرفت. اولین دیکشنری یک زبانه لاتین با نام Dictionarium در سال ۱۵۰۲ میلادی توسط Ambrogio Calepino منتشر شد و در قرن ۱۶ میلادی به صورت چند زبانه توسعه پیدا کرد.
در سال ۱۵۸۲ نیز اولین دیکشنری غیر الفبایی با ۱۰۰۰۰ لغت توسط ریچارد مولکاستر (Richard Mulcaster) منتشر شد و اولین دیکشنری کاملا انگلیسی الفبایی توسط رابرت کادری (Robert Cawdrey) در اوایل قرن ۱۷ میلادی به انتشار رسید.
سال ۱۸۸۴ با انتشارات دیکشنری آکسفورد (Oxford) که توسط دانشگاه آکسفورد تهیه شده بود، سطح جدیدی از دیکشنری به جهان ارائه شد. این دیکشنری در زبان انگلیسی تا امروز تکمیل و مورد استفاده قرار می‌گیرد.
فرهنگ لغت یک زبانه فارسی
جالب است بدانید، اولین فرهنگ لغت فارسی که در قرن هشتم هجری در ایران تالیف شده بر اساس حروف آخر لغات مرتب شده است. انتخاب این نوع چینش، به استفاده شاعران برای به کاربردن لغات در قافیه اشعار برمی‌گردد. در این دوره، لغت‌نامه‌ها برای عموم مردم و کاربرد عمومی نبوده‌اند. به عبارت دیگر واژه‌نامه‌های این دوره، بیشتر برای قشر خاصی از جامعه نوشته می‌شدند.
با این وجود، بعد از قرن هشت هجری توجه بیشتری به فرهنگ لغت گردید و تعداد زیادی فرهنگ لغت به ترتیب حروف الفبا آماده گردید.
از جمله قدیمی‌ترین لغت‌نامه‌های فارسی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- فرهنگ قواس (تالیف ۶ ه.ق)،
- بحر الفضایل فی منافع الافاضل،
- موید الفضلا (۹ ه.ق)، فرهنگ وفائی (۹ ه.ق)،
- فرهنگ جهانگیری (۱۰ه.ق)، برهان قاطع (۱۰ ه.ق)،
- فرهنگ رشیدی (۱۰ ه.ق)،
- غیاث اللغات (۱۲ ه.ق)،
- فرهنگ آنندراج (۱۳ ه.ق)
- فرهنگ نظام (۱۳ه.ق)
در سده حاضر نیز لغتنامه دهخدا به همت علی اکبر دهخدا تهیه شده است که بزرگترین فرهنگ لغت زبان فارسی است.
نکته: بی‌توجهی فارسی زبانان به تهیه فرهنگ لغتی جامع در بازه‌های زمانی مناسب، تاثیر زیادی بر ورود کلمات مجعول در زبان فارسی داشته است.
مطالب مرتبط:
۸ مورد از بهترین دیکشنری‌های انگلیسی
سخن پایانی
در این مطلب، با قدیمی‌ترین دیکشنری‌های تاریخ آشنا شدیم. اکثر این دیکشنریها با وجود قدمت و ارزشی که دارند، امروزه دیگر منسوخ شده‌اند و جای خود را به دیکشنری‌های آنلاین و کاغذی به‌روز داده‌اند. شما از کدام دیکشنری استفاده می‌کنید؟
اگر به زبان انگلیسی و فنون ترجمه مسلط هستید و به دورکاری علاقه دارید، رزومه خود را به صفحه استخدام مترجم ارسال کنید.
