ترجمه‌های متعدد از یک کتاب؛ تهدید یا فرصت؟

با گشت و گذاری ساده در میدان انقلاب و کتاب‌فروشی‌ها، با این موضوع مواجه می‌شویم که برای یک کتاب، ترجمه‌های متعددی ارائه شده است. ارائه ترجمه‌های متعدد از یک کتاب، کار درستی است؟پیشرفت‌های علمی و پژوهشی در جهان و ضرورت دسترسی به منابع علمی به‌روز از یک سو و نیاز روحی جامعه به آثار ادبی جدید و متنوع از سوی دیگر سبب شده است که ترجمه کتاب، امری اجتناب ناپذیر باشد. از آنجایی که اکثر نتایج دستاوردهای علمی عمدتاً به زبان انگلیسی منتشر می‌شوند، ترجمه کتاب از انگلیسی به فارسی بسیار رایج است.

برای این‌که یک ناشر در زمینه ترجمه کتاب به موفقیت دست پیدا کند، بایستی کتاب مناسبی را انتخاب و آن را به گونه‌ای ترجمه کند که برای مخاطبین خود جذاب بوده و به‌سرعت در میان خوانندگان مشهور شود.

انتخاب کتاب برای ترجمه اهمیت زیادی دارد. گاهی مشاهده می‌شود که مترجمین، کتابی که قبلاً توسط شخص یا اشخاص دیگری ترجمه شده است را مجدداً ترجمه می‌کنند که در نگاه اول، اتلاف وقت و انرژی به‌نظر می‌رسد و انتظار می‌رود که ناشران نیز علاقه‌ای به چاپ چنین کتابی نداشته باشند.

پس چه چیزی سبب شده است که ترجمه‌های مختلفی از یک کتاب در بازار موجود باشد؟ برای مثال کتاب «شدن» میشل اوباما که مدت زیادی از چاپ زبان اصلی آن ( سال ۲۰۱۸) نمی‌گذرد، توسط علی اسلامی، طیبه شیخی، سعید دوج، كابک خبيری، محمدرضا فیروزی، علیرضا بهنام، حمیدرضا بلوچ و چندین مترجم دیگر ترجمه شده است که جالب توجه است. به همین دلیل تصمیم داریم در این مقاله دلایل ترجمه یک کتاب توسط چندین ناشر و جنبه‌های مثبت و منفی آن را مورد بررسی قرار دهیم.  

در ایران یک کتاب به چند ناشر می‌تواند تعلق داشته باشد؟

‌در قانون حمایت حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان (‌مصوب ۱۰/۱۱/۱۳۴۸، مجلس شورای ملی) آمده است که: «مدت زمان حق نشر یک اثر، ۵۰ تا ۷۰ سال پس از واگذاری حق و ۳۰ سال پس از مرگ مؤلف و یا پس از آخرین کاری است که انجام داده است. پس از این مدت محدوده اثر عمومی می‌شود و هر کس به رایگان می‌تواند از آن استفاده کند، اما نام مؤلف باید ذکر شود.»

پس بر اساس این قانون، ناشران بدون اخذ مجوز از مؤلف نمی‌توانند آثار او را منتشر کنند و ناشر اولیه تا سی سال صاحب امتیاز نشر است. این قانون بیشتر در مورد آثار داخلی است، یعنی در مورد ترجمه‌ها این قانون کمتر کاربرد دارد.

با وقوع انقلاب ۵۷ بسیاری از انتشارات منحل شده یا جای خود را به انتشارات جدید داده یا در یکدیگر ادغام شده یا دچار تحولات عظیم شدند. این وضعیت سبب شد تا وضعیت نشر بسیاری از کتاب‌ها نامعلوم باشد و ناشران از این وضعیت سوء استفاده کرده و بدون اخذ اجازه یا عقد قرارداد با مؤلفان نسبت به انتشار آثار مشهور اقدام کردند. نمونه آن «زندگی مولانا جلال‌الدین محمد بلخی مشهور به مولوی» اثر بدیع الزمان فروزانفر که ناشرانی که آن را منتشر کرده‌اند، به ناشر اولیه یعنی انتشارات زوار توجهی نکردند.

البته عدم توجه به حق مؤلف و ناشر پیش از انقلاب نیز وجود داشت، ولی پس از انقلاب بهانه دست ناشران افتاد تا به این وضعیت دامن بزنند.

بنابراین تمام آن‌چه گفته شد، تنها یک ماده قانونی است که هرگز اجرایی نشد. لیست بلندی از کتاب‌هایی وجود دارند که توسط چندین ناشر منتشر شده و می‌شوند. کتاب‌هایی که لزوماً ویژگی خاصی هم ندارند و شاید حتی در لیست پرفروش‌ها‌ هم جای نگیرند.

بنابراین مشخص است که در چنین شرایطی ترجمه کتاب توسط ناشران مختلف هیچ محدودیتی نداشته باشد.

دلایل ترجمه یک کتاب توسط ناشران مختلف

عدم وجود قانون کپی‌رایت (حق تکثیر) در ایران

در دنیا تنها هفت كشور وجود دارند که عضو قانون كپی‌رایت نیستند كه یكی از آن كشورها ایران است. عدم وجود محدودیت کپی‌رایت سبب شده است که بر اساس گفته مدیرمسئول انتشارات هزاره ققنوس، ۹۸ درصد از ناشران ایرانی بدون اجازه از ناشران خارجی از آثار آن‌ها استفاده كنند.

عدم نیاز به اخذ مجوز از ناشر خارجی در ایران سبب شده است که محدودیتی در ترجمه یک کتاب وجود نداشته باشد. اگر قانون کپی‌رایت در کشور وجود داشت، ناشران مختلف نمی‌توانستند به‌راحتی به ترجمه هر کتابی بپردازند و شاهد وجود ترجمه‌های مختلف از یک کتاب نبودیم.

رقابت بر سر کتاب‌های بازار‌پسند

در جامعه‌ای که افراد علاقه کمی به مطالعه نشان می‌دهند و تقاضا برای کتاب پایین است، کتاب‌هایی که شهرت و آوازه کمتری دارند، از شانس بسیار کمی برای جذب خوانندگان برخوردار هستند و ناشران به‌خوبی به این مسئله واقف هستند.

ناشران معمولاً تمایلی به ترجمه مجدد یک کتاب ندارند، ولی در بازار بی‌رونق فعلی ترجیح می‌دهند که به‌جای ریسک کردن بر یک کتاب کم آوازه، به ترجمه مجدد یک کتاب پرطرفدار که به اصطلاح در بازار گل کرده‌است، بپردازند.

برای مثال کتاب «کلکسیونر عطر» که در سال ۲۰۱۳ منتشر شده و هفت سال از تاریخ انتشار آن می‌گذرد، توسط یک انتشارات ترجمه شده است، در حالی که کتاب «آتش و خشم» که مدت زمان کمی از نشر آن می‌گذرد (سال ۲۰۱۸)، توسط بیش از پانزده مؤسسه انتشاراتی مورد ترجمه قرار گرفته است.

این تفاوت به این دلیل است که کتاب «آتش و خشم» یک کتاب پر‌فروش در سطح جهانی است که سر‌و‌صدای زیادی به‌پا کرده و مرتبط با اخبار داغ روز یعنی رئیس جمهور جنجالی آمریکا، دونالد ترامپ است، ولی رمان «کلکسیونر عطر» از آوازه کمتری برخوردار بوده و خواهان بسیار کمتری دارد.

تفاوت در مهارت‌های ترجمه

ترجمه یک کتاب توسط مترجمان مختلف همیشه نا‌درست و نا‌پسند نیست. گاهی یک کتاب ارزشمند توسط یک مترجم تازه‌کار و غیر‌مسلط ترجمه می‌شود و کتابی با اشکالات فراوان روانه بازار می‌شود که حتی ممکن است به شهرت کتاب و نویسنده آن خدشه وارد کند. در این شرایط لازم است که مترجم دیگری که تبحر بیشتری در این زمینه دارد، کتاب را مجدداً ترجمه کند.

این مسئله علاوه بر آثار ادبی در زمینه کتاب‌های درسی و آموزشی نیز اهمیت زیادی دارد. احتمالاً برای شما هم پیش آمده است که مجبور شده باشید یک مطلب آموزشی را بار‌ها بخوانید تا بتوانید منظور مترجم را دریابید یا حتی برای فهم آن به کتاب‌های دیگر که ترجمه روان‌تر و حرفه‌ای‌تری دارند، مراجعه کنید. به همین دلیل گاهی مشاهده می‌شود که چندین ترجمه از یک کتاب معروف وجود دارد، اما همگان به دنبال یک ترجمه خاص از آن هستند.

تسلط بر بازار با استفاده از شهرت مترجم

یکی از سیاست‌های ناشرین این است که فروش کتاب‌های سطح بازار را رصد می‌کنند و زمانی که یک کتاب را پر‌فروش و پرطرفدار می‌یابند با بهره‌گیری از مترجمان مشهور وحرفه‌ای، آن کتاب را مجدداً ترجمه می‌کنند که فروش و درخواست این ترجمه بسیار بیشتر از ترجمه‌های دیگر می‌شود، حتی اگر دیر‌تر روانه بازار شده باشد.

کسب شهرت یا امتیاز از طریق ترجمه مجدد کتاب

سرانه مطالعه پایین و بازار بی‌رونق کتاب در کشور، سبب شده است که انتشار کتاب از نظر اقتصادی، سود قابل توجهی را برای نویسندگان، مترجمان و ناشران در‌بر‌نداشته باشد. امروزه قسمت قابل توجهی از نویسندگان و مترجمان را افرادی تشکیل می‌دهند که هدف آن‌ها از تألیف یا ترجمه کتاب کسب شهرت یا امتیاز علمی است.

برای فردی که هدفش از ترجمه کتاب کسب اعتبار است، ترجمه مجدد کتابی که قبلاً ترجمه شده است، دو مزیت دارد. یک مزیت، سهولت در ترجمه است. زمانی که یک نسخه فارسی از کتاب در اختیار مترجم باشد، در اصل یک مرجع و راهنمای بزرگ در اختیار او قرار گرفته است که می‌تواند در قسمت‌هایی از ترجمه که به مشکل برخورد می‌کند از آن کمک بگیرد.

مزیت دیگر آن است که کتابی که توسط شخص یا اشخاص دیگری ترجمه شده است، احتمالاً کتاب معروف و پرطرفداری بوده و می‌تواند نام ناشر و مترجم را به‌سرعت در بازار مطرح و برای آن‌ها اعتبار ایجاد کند.

گاهی ترجمه یک مترجم می‌تواند به حدی قوی باشد که افراد آن مترجم را به‌عنوان نویسنده کتاب در نظر بگیرند و کتاب با نام مترجم شناخته شود. بنابراین تفاوتی ندارد که یک کتاب توسط یک یا چندین ناشر ترجمه شده باشد، اگر کیفیت ترجمه بالا باشد در هر صورت موفق خواهید شد.

اگر شما نیز جز دسته‌ای از افراد هستید که درصدد دریافت امتیاز علمی برای مقطع دکتری و یا عضویت در هیئت علمی هستید ترجمه کتاب از راه‌های مناسب برای دریافت آن است. ممکن است شما خرید کتاب از آمازون را نهایی کرده‌اید و اکنون برای ترجمه آن مردد باشید و یا در انتخاب کتاب موردنظر خود نیاز به مشاوره داشته باشید در هر دو صورت شما می‌توانید به ترجمیک اعتماد کنید و کار انتخاب و ترجمه کتاب خود را به مترجمان باتجربه ترجمیک بسپارید.