اگر دانشجوی تحصیلات تکمیلی باشید یا به مقاله‌نویسی علاقه داشته باشید، حتما نام اچ ایندکس به گوشتان خورده است. معیاری که یکی از مهم‌ترین فاکتورها برای انتخاب مجله پس از نگارش و ترجمه مقاله و برای به چاپ رساندن آن است.
یکی از مواردی که کمبود آن در دوره‌های تحصیلات تکمیلی به‌شدت احساس می‌شود، عدم ارائه آموزش‌های لازم به دانشجویان در رابطه با نحوه نگارش مقاله ISI، به‌چاپ رساندن آثار پژوهشی و شناسایی مجلات و افراد برتر در حوزه علمی مربوطه است.
البته برگزاری کارگاه‌های آموزشی تا حدی این کمبود را جبران کرده است، ولی بازهم نکات کوچک اما مهم مانند اچ ایندکس (H-index) ممکن است از قلم بیفتند. همین موضوع باعث شد تا در این مقاله به شرح اچ ایندکس، نحوه محاسبه و کاربرد آن بپردازیم.
برای آشنایی با معیار اچ ایندکس (H-index) در مقاله‌نویسی در ادامه این مقاله وبلاگ ترجمیک همراه ما باشید.
مطالب مرتبط:
اصطلاحات رایج در فرآیند نگارش و ارسال مقالات علمی
در این مطلب خواهید خواند:
اچ ایندکس (H-Index) چیست؟
اچ ایندکس یا شاخص H یا H-Index یک شاخص عددی است که نشان می‌دهد یک پژوهشگر تا چه اندازه بازدهی داشته و چقدر بر پیشرفت علم در رشته خود مؤثر بوده است.
این شاخص در سال ۲۰۰۵ توسط پروفسور جورج هیرش (Jorge Hirsch)، فیزیکدان دانشگاه کالیفرنیا، ابداع شد.
هیرش یک مقیاس عددی برای تعیین سهم یک پژوهشگر در توسعه علم در رشته مربوطه خلق کرد، چرا‌که پیش از آن معیار دقیقی برای انجام این کار وجود نداشت.
دلیل ایجاد اچ ایندکس
پیش از ابداع اچ ایندکس، تعداد استنادات به مقالات یک پژوهشگر یا یک مجله، به‌عنوان معیاری برای ارزیابی آن محقق یا آن مجله بودند. اما مشکلی که ایجاد می‌شد، این بود که ممکن بود یک پژوهشگر یک مقاله مورد‌توجه به چاپ برساند که استنادهای زیادی دریافت کند و با وجود اینکه آن فرد مقالات چندانی نداشت، اما به‌عنوان یک محقق تأثیر‌گذار محسوب می‌گردید.
از سوی دیگر این امکان وجود داشت که یک پژوهشگر مقالات بی‌کیفیت زیادی را منتشر کند و به‌واسطه تعداد بالای مقالات خود، تعداد استنادهای قابل‌توجهی را جمع‌آوری کند. در چنین شرایطی، شاخص H خلق شد که هم‌زمان تعداد مقالات و تعداد ارجاعات به آن‌ها را در نظر می‌گرفت و معیار دقیق‌تری برای سنجش محققان و مجلات بود.
نحوه محاسبه اچ ایندکس
نحوه محاسبه اچ ایندکس بسیار ساده است. این شاخص برابر است با تعداد آثار علمی منتشرشده توسط یک محقق که هر یک از آن‌ها حداقل به‌اندازه تعداد آثار او مورد استناد قرار گرفته باشند.
مثال: اگر شاخص H من برابر ۸ باشد، این بدان معناست که من ۸ اثر علمی به چاپ رسانده‌ام که هر یک از آن‌ها حداقل ۸ بار مورد استناد قرار گرفته‌اند.
اگر هنوز این مطلب برای شما گنگ است، جدول زیر را مشاهده کنید. جدول زیر نشان‌دهنده تعداد مقالات و تعداد استناد‌هایی است که مقاله‌های من دریافت کرده‌اند و بر اساس آن شاخص H من برابر ۸ می‌شود، زیرا همان‌طور که مشاهده می‌کنید ۸ مقاله از بین ۹ مقاله من، حداقل ۸ استناد دریافت کرده‌اند.
| تعداد مقالات | تعداد استنادها |
| ۱ | ۱۱ |
| ۲ | ۱۴ |
| ۳ | ۱۵ |
| ۴ | ۹ |
| ۵ | ۹ |
| ۶ | ۸ |
| ۷ | ۲۳ |
| ۸ | ۱۰ |
| ۹ | ۶ |
حال که با مفهوم شاخص H آشنا شدید، باید بدانید که عدد آن چه چیزی را به ما نشان می‌دهد. هر چه عدد شاخص H بالا‌تر باشد، نشان‌دهنده آن است که محقق کارنامه پر‌بار‌تر و درخشان‌تری داشته است. در این رابطه، پروفسور هیرش میزان شاخص H را برای ارزیابی فعالیت پژوهشگران به شرح جدول زیر ارائه کرده است.
| H-Index | تعداد سال‌های فعالیت محقق | وضعیت محقق |
| ۲۰ | ۲۰ | یک دانشمند موفق |
| ۴۰ | ۲۰ | یک دانشمند برجسته که احتمالاً فقط در دانشگاه‌های برتر یا آزمایشگاه‌های مهم تحقیقاتی یافت می‌شود. |
| ۶۰ | ۲۰ | یک دانشمند منحصر‌به‌فرد |
| ۹۰ | ۳۰ | یک دانشمند منحصر‌به‌فرد |
i10-Index و M-Index چیست؟
حال که سخن از شاخص H است، بد نیست اشاره‌ای هم به این دو شاخص علم‌سنجی مشابه با H-Index که گاهی همراه با آن درج می‌شوند، اشاره‌ای داشته باشیم.
i10-Index یا شاخص i10، یک مقیاس عددی است که نشان‌دهنده تعداد مقالات یک پژوهشگر است که حداقل ۱۰ بار مورد استناد قرار گرفته‌اند.
M-Index یا شاخص M یک معیار علم‌سنجی دقیق است که با تقسیم شاخص H یک محقق بر عمر پژوهشی او به‌دست می‌آید.
| M-Index = H-Index (h)/ number of years since the first paper (n) |
شاخص M توسط پروفسور هیرش پیشنهاد گردید، تا یکی از معیاب شاخص H-index، بر‌طرف شود. در ادامه به این ایرادات خواهیم پرداخت.
معایب اچ ایندکس
- شاخص H به ارزیابی کل خروجی علمی یک نویسنده می‌پردازد و یک بازه زمانی خاص را در نظر نمی‌گیرد، بنابراین محققان قدیمی از محققان تازه‌کار امتیاز بالا‌تری کسب می‌کنند. برای رفع این مشکل، شاخص M توسط هیرش معرفی گردید.
- شاخص H تفاوتی میان آثار علمی کم استناد مانند خلاصه همایش‌ها و آثار علمی پر استناد مانند مقالات مروری قائل نیست.
- شاخص H قادر به شناسایی آثار علمی یکسان که با نام‌های مختلف نویسنده یا با عناوین مختلف چاپ شده‌اند، نمی‌باشد و ممکن است معیار دقیقی نباشد.
- شاخص H یک معیار جهانی برای ارزیابی نویسندگان ارائه نمی‌کند، چرا‌که تعداد انتشارات، منابع و استنادها در رشته‌های مختلف، متفاوت است.
- استناد‌دهی به خود یا استنادهای رایگان توسط همکاران می‌تواند سبب انحراف شاخص H شود.
- شاخص H به رتبه نویسنده و ویژگی‌های نویسنده همکار در یک مقاله توجهی ندارد. برای مثال، ممکن است یک دانشجو به‌واسطه تسلط بالای استاد خود در یک زمینه، استنادهای زیادی دریافت کند، در حالی‌که شخصاً تبحری در زمینه مذکور ندارد.
- مواردی از «موقعیت‌های متناقض» در شاخص H مشاهده شده است. یعنی نویسندگانی که تعداد انتشارات یکسانی دارند، ولی تعداد استنادهای آن‌ها متفاوت است، دارای شاخص H یکسان هستند. برای مثال، نویسنده A دارای ۸ مقاله است که در مجموع ۳۳۸ بار به آن‌ها استناد شده است و نویسنده B نیز دارای ۸ مقاله است که در مجموع ۷۸ بار به آن‌ها استناد شده است. نویسنده A و نویسنده B هر دو دارای شاخص H برابر با ۸ هستند، اما نویسنده A از نظر نرخ استناد، جایگاه بالا‌تری نسبت به نویسنده B دارد.
کاربرد اچ ایندکس
در داخل کشور اچ ایندکس کاربرد چندانی ندارد، ولی اغلب دانشجویان و محققان داخلی از این شاخص برای ارزیابی اعتبار مجلات خارجی استفاده می‌کنند. برخی از پایگاه‌هایی که به رتبه‌بندی مجلات علمی می‌پردازند، شاخص H مربوط به هر مجله را در کنار شاخص‌های دیگر مانند ضریب تأثیر و چارک درج می‌کنند تا مخاطبان بتوانند با دید باز‌تری مجله مورد‌نظر خود را انتخاب کنند.
اما کاربرد اصلی شاخص H که در داخل کشور از آن هیچ استفاده‌ای نمی‌شود، در ارزیابی و گزینش افراد برای اعطای پست‌های مهم مدیریتی به‌ویژه مدیریت امور پژوهشی است. در کشور‌های پیشرفته برای اعطای بورس یا عضویت فرد در مجامع علمی عالی رتبه نیز این شاخص در نظر گرفته می‌شود. علاوه بر این، دانشجویان تحصیلات تکمیلی برای انتخاب استاد راهنمای خود یا همکاری با محققان دیگر از شاخص H استفاده می‌کنند.
در اینجا بخوانید چگونه مانند یک حرفه‌ای بنویسید تا نرخ h-index مقاله‌تان افزایش پیدا کند.
پایگاه‌های داده علمی ارائه‌کننده اچ ایندکس
Scopus
اسکوپوس دارای قسمتی به‌نام Citation Tracker است که به رسم نمودار استناد می‌پردازد و شاخص H را از ۱۹۷۰ تا به امروز تولید می‌کند. این قسمت امکان حذف خود‌استنادی‌ها را از تعداد کل استنادها فراهم کرده است. برای دسترسی به شاخص H در سایت اسکوپوس، باید به سایت اسکوپوس مراجعه و روی گزینه search Author کلیک کنید.
شما به صفحه‌ای هدایت خواهید شد که در قسمت مشخص‌شده باید نام و نام خانوادگی و همچنین محل کار یا تحصیل نویسنده مورد‌نظر خود را وارد کنید. در انتها روی گزینه Search کلیک کنید.
در صفحه باز‌شده فهرستی از نویسندگانی که با مشخصات وارد‌شده توسط شما مطابقت دارند، نمایش داده می‌شوند.
در اینجا چون تمام اطلاعات تنها با یک نفر مطابقت دارد، فقط نام نویسنده مورد‌نظر ما نمایش داده شده است که در مقابل نام او شاخص H مربوط به او نشان داده شده است که برابر ۱۳ است.
شما می‌توانید روی نام نویسنده مجدداً کلیک کنید تا وارد صفحه‌ای شوید که در آن علاوه بر اچ ایندکس، اطلاعات تکمیلی درباره فعالیت‌های پژوهشی محقق مورد‌نظر درج شده است.
مطالب مرتبط:
انواع مقاله علمی و تفاوت آن‌ها با یکدیگر | امتیاز علمی، اهمیت و تفاوت‌های عمده آن‌ها
پایگاه ISI
برای دسترسی به اچ ایندکس وارد این لینک شوید. نام نویسنده یا عنوان مقاله او یا مجله مورد‌نظر خود را در قسمت مشخص‌شده وارد کنید و روی آیکن ذره‌بین کلیک کنید.
فهرستی از مقالاتی که نویسنده در آن همکاری داشته است، نمایش داده می‌شوند. ابتدا مقاله نویسنده مذکور را با تیک زدن انتخاب کرده و سپس روی گزینه Create Citation Report کلیک کنید.
شما به صفحه‌ای هدایت خواهید شد که اطلاعات پژوهشی فرد از جمله اچ ایندکس در آن درج شده است.
Google Scholar
گوگل اسکالر، شاخص H را برای نویسندگانی که پروفایل ایجاد کرده‌اند، فراهم می‌کند. برای یافتن اچ ایندکس افراد از طریق گوگل اسکالر لازم است که یک پروفایل برای خود بسازید. شما در گوگل اسکالر باید عنوان مقاله نویسنده مورد‌نظر خود را وارد کنید. فهرستی از مقالات توسط گوگل اسکالر به شما نمایش داده خواهند شد که باید مقاله مد‌نظر را از میان آن‌ها پیدا کنید.
پس از یافتن مقاله، اگر زیر نام نویسنده مورد‌نظر شما خط وجود داشته باشد، می‌توانید روی آن کلیک کنید. با کلیک روی نام نویسنده به صفحه‌ای منتقل خواهید شد که شاخص H و شاخص i10 فرد و همچنین مقالات منتشرشده توسط او نمایش داده شده‌اند.
Publish or Perish
Publish or Perish یک برنامه نرم‌افزاری است که استنادهای علمی گوگل اسکالر را بازیابی و تحلیل کرده و شاخص H را ارائه می‌کند. Publish or Perish برای افرادی مفید است که پروفایل گوگل اسکالر ندارند. برای دسترسی به شاخص H محققان، ابتدا باید این نرم‌افزار را نصب کنید. سپس نام نویسنده مورد‌نظر را در قسمت مشخص‌شده وارد کنید. شما می‌توانید با استفاده از فیلتر‌های تعبیه‌شده راحت‌تر نویسنده مربوطه را پیدا کنید.
در پایان
شاخص‌ها و اصطلاحات علمی دیگری نیز وجود دارند که هر محققی برای نگارش یا چاپ مقاله خود باید به آن‌ها واقف باشد، به‌ویژه اگر هدف، تولید یک مقاله ISI باشد.
از آنجایی‌که دغدغه ترجمیک یاری رساندن به پژوهشگران گرامی و ارتقای سطح علمی کشور است، در مقالات دیگر وبلاگ ترجمیک به تشریح اصطلاحات علمی دیگر پرداخته‌ایم که توصیه می‌شود از آن‌ها بازدید کنید.
ترجمیک دستیار پژوهشی شماست. اگر به خدماتی مانند ترجمه مقاله، ترجمه کتاب، ویرایش نیتیو و … نیاز دارید، تنها با چند کلیک سفارش خود را به سایت ترجمه تخصصی ترجمیک بسپارید.
6 دیدگاه در «اچ ایندکس یا H-index چیست و چه کاربردی دارد؟»