ترجمه متون ادبی از زبان میانجی، چرا و چگونه؟

برخلاف تصور، در تاریخ ترجمه ایران ترجمه متن‌ها همیشه از زبان انگلیسی به فارسی یا از عربی به فارسی انجام نشده است. اگرچه اکثر ترجمه‌ها از زبان انگلیسی و عربی وارد فارسی شده‌اند، آثار شاخصی از راه ترجمه میانجی وارد فارسی شده‌اند.

با مراجعه به وبلاگ ترجمیک می‌توانید از مطالب آموزشی در مورد ترجمه متون ادبی و ترجمه شعر استفاده کنید.

با توجه به اهمیت زبان میانجی و ترجمه از این زبان‌ها، در این مطلب به بررسی آثار ترجمه شده از زبان میانجی می‌پردازیم و در نهایت در مورد انتخاب زبان میانجی نتیجه گیری می‌کنیم.

گویشور کیست؟

گروهی از زبان‌ها نسبت به زبان‌های دیگر در دنیا گویشوران بیشتری دارد. گویشور شخصی است که از یک نوع زبان خاص برای برقراری ارتباط با دیگران استفاده می‌کند.

تعداد و پراکندگی گویشوران یک زبان به عوامل متفاوتی بستگی دارد. عواملی از جمله قدرت سیاسی، کیفیت اقتصادی و استعمار باعث شده است تا تعداد گویشوران هر زبان باهم تفاوت داشته باشند.

زبان میانجی چیست؟ زبان بین‌المللی یا زبان میانجی؟

اگر دو گروه مختلف زبان مادری متفاوتی داشته باشند اما زبان دیگری را به طور مشترک بدانند، این زبان مشترک زبان میانجی بین این دو گروه افراد خاص است. معروف‌ترین زبان میانجی انگلیسی است که معمولاً در تمام کشورهای مختلف شناخته شده است و پرکاربردترین زبان دنیا است.

به عنوان مثال، تا پیش از جنگ جهانی دوم، زبان میانجی غالب فرانسه بود؛ اما پس از جنگ جهانی دوم به دلیل برخی تغییرات در شرایط سیاسی- اقتصادی زبان میانجی غالب به انگلیسی تغییر پیدا کرد. با توجه به سابقه طولانی انگلیس در استعمار کشورهای دیگر، فراگیر شدن انگلیسی به عنوان زبان میانجی تعجب‌آور نیست.

برخلاف تصور همگان، زبان انگلیسی زبان بین‌المللی نیست. یعنی در هیچ سند یا قانونی از زبان انگلیسی به عنوان زبان بین‌المللی یاد نشده است؛ اما به دلیل کاربرد بسیار زیاد این زبان در سراسر دنیا، عده‌ای آن را زبان بین المللی می‌دانند. سازمان ملل متحد نیز جلسات خود را با استفاده از این زبان برگزار می‌کند و مکاتبات این سازمان انگلیسی صورت می‌گیرد.

ترجمه به کمک زبان میانجی

هنگامی که یک متن از یک زبان ترجمه می‌شود و مجدداً ترجمه آن به زبان سومی ترجمه می‌شود، اصطلاحاً در ترجمه از زبان میانجی استفاده شده است. به عنوان مثال، مجموعه شعر «عشق با صدای بلند» اثر نزار قبانی به زبان عربی نوشته شده است. این شعر عربی سپس به انگلیسی ترجمه شده و توسط احمد پوری مجدداً از انگلیسی به فارسی ترجمه شده است.

به این معنی که احمد پوری برای ترجمه این مجموعه شعر از ترجمه انگلیسی آن استفاده کرده است. این کار به ترجمه با زبان میانجی اطلاق می‌شود.

در ادبیات ترجمه‌ای ما نمونه‌های بسیاری از ترجمه از زبان میانجی وجود دارد. علت فراوان بودن این آثار کمبود مترجم متخصص هر زبان است. یعنی زبانی مثل کره‌ای، مترجم‌های بسیار کمتری نسبت به زبان انگلیسی و فرانسه دارد.

ترجمه آثار ادبی از زبان میانجی؛ مزایا و معایب

اکنون، سؤال مهم این است که آیا استفاده از زبان میانجی برای ترجمه کار درستی است یا خیر؟

ترجمه به وسیله زبان میانجی همیشه مخالفان و منتقدان بسیاری با خود به همراه داشته است. به این دلیل که زبان یکی از پیچیده‌ترین ابزارهایی است که بشر تا به امروز ساخته و کاربرد زبان فقط انتقال پیام‌های ساده نیست. به این معنی که در ادبیات، چه شعر و چه نثر، نویسنده اثر مفاهیمی را در پس عبارات و واژگان پنهان کرده است که این مفاهیم در ترجمه منتقل نمی‌شود.

یعنی مفاهیم فرهنگی، ساختاری و زبانی در یک اثر ادبی وجود دارد که در هنگام ترجمه از تا حدی از بین می‌رود. البته که میزان از بین رفتن این مفاهیم در هنگام ترجمه، به تخصص مترجم بر می‌گردد.

با توجه به این کاهش بار ساختاری و فرهنگی، حال تصور کنید که بعضی ازا آثار ادبی با استفاده از زبان میانجی، از روی یک ترجمه، ترجمه شده است. در این صورت احتمال ضایع شدن ویژگی‌های فرهنگی و ساختاری متن بسیار بیشتر می‌شود.

به عنوان مثال، با توجه به کمبود مترجم روسی در کشور، بسیاری از آثار کلاسیک ادبیات روسیه با استفاده از زبان میانجی انگلیسی، آلمانی و فرانسه به فارسی ترجمه شده است. شعرهای روسی بسیاری این چنین به فارسی ترجمه شده است که منتقدان با این موضوع سرسختانه مخالف هستند.

ترجمه آثار ادبی روسیه با استفاده از زبان‌های میانجی گاهی باعث می‌شود که اثر روسی با اثر ترجمه فارسی از زمین تا آسمان تفاوت داشته باشد. یعنی تمام بار ادبی، آرایه‌ها و بار فرهنگی در ترجمه از زبان میانجی از بین رفته است و اثر ترجمه شده هیچ ارتباطی با اصل روسی خود ندارد.

دلیل از بین رفتن ساختاری‌های ادبی با استفاده از ترجمه میانجی این است که ریشه زبان‌ها با یکدیگر متفاوت است. هر زبانی یک ریشه تاریخی دارد. مثلاً زبان فارسی و اکثر زبان‌های اروپایی از هندی ریشه می‌گیرد، اما زبان روسی بیشتر از آسیای شرقی (چین و ژاپن) ریشه می‌گیرد.

این پیشینه متفاوت زبان‌ها نشان می‌دهد که استفاده از ترجمه میانجی انگلیسی یا فرانسوی برای یک اثر ادبی روسی چندان مورد قبول واقع نخواهد شد. در نتیجه ترجمه نهایی به زبان فارسی مورد استقبال قرار نمی‌گیرد و زیبایی‌های ادبی ادبیات روسیه را به فارسی منتقل نمی‌کند.

اما مهم‌ترین مسئله این است که کل فرایند ترجمه به مترجم و سواد، آگاهی، هوش و تجربه او بستگی دارد. در بین آثار ادبیات روسی هم ترجمه‌های فاخری به فارسی وجود دارد که با استفاده از زبان میانجی ترجمه شده است. به این معنی که اگر مترجم در کار خود هیچ نقصی نداشته باشد، اکثر پیام‌های فرهنگی و ادبی اثر را به مخاطب زبان خود خواهند رساند.

مهم‌ترین نکته این است که نسل جوان و نوجوان امروزی ما می‌تواند این مسئولیت را برعهده بگیرد و در زبان‌های کم کاربردتر مانند روسی، چینی، عربی، اسپانیایی مهارت ترجمه را فرا بگیرد تا در آینده و با کسب تجربه‌های با ارزش، بتواند باری از دوش ادبیات کشور بردارد.

دوره ترجمه ادبی

برای آموزش ترجمه ادبی و آشنایی با انواع سبک‌ در متن‌های ادبی، در کارگاه ترجمه ادبی دبستان ترجمیک شرکت کنید. پس از این دوره تفاوت بین سبک‌های مختلف نویسندگی و ترجمه آشنا می‌شوید و با تلاش تمرین فردی می‌توانید به سطح دانشی از ترجمه ادبی برسید. برای ثبت نام و اطلاع از جزئیات این دوره، به کارگاه ترجمه ادبی مراجعه کنید.

اگر هم قصد فعالیت به عنوان مترجم، نویسنده یا ویراستار را دارید، می‌توانید از صفحه استخدام مترجم، در ترجمیک استخدام شوید.