احتمالاً اکثر ما تجربه مصاحبه‌های شغلی را داریم، مصاحبه‌هایی سخت و مهم که در تعیین آینده شغلی ما اثر بسیاری دارند.
همه روزه شاهد پخش مصاحبه‌های متعدد در رسانه‌های مختلف هستیم. این مصاحبه‌ها موضوعات گوناگونی مثل موضوعات خبری، ورزشی، علمی و پژوهشی را در بر می‌گیرند.
در هر صورت، مصاحبه واژه‌ای آشنا برای همه ما است.
مصاحبه در نظر عموم مردم پدیده‌ای آشنا، مفید و سودمند به نظر می‌آید. عموم مردم فایده و منفعت مصاحبه را امکان دسترسی منحصر به‌فرد و مستقیم به شخص مورد نظر می‌دانند. این دسترسی امکان به دست‌آوردن اطلاعات دست‌اول از موضوع یا رخداد یا شخص مورد نظر را در اختیارمان قرار می‌دهد.
اما مصاحبه چیست؟ انواع آن کدام‌اند؟ چگونه انجام می‌شود؟ و معمولاً در فرآیند مصاحبه از چه مهارت‌ها یا تکنیک‌های مشخصی استفاده می‌شود؟
برای آگاهی از پاسخ این سؤالات، با ما همراه باشید.
در این مطلب خواهید خواند:
مطالب مرتبط:
بهترین روش گردآوری اطلاعات پایان‌نامه و مقاله
مفهوم مصاحبه
واژه «مصاحبه» ریشه در زبان فرانسه دارد و به معنای «دیدن فرد دیگر» و به‌عبارتی «با مردم بودن به‌صورت چهره به چهره» است.
در ارتباط با مفهوم «مصاحبه» به‌طور مشخص می‌توان به تعاریف و ویژگی‌های زیر اشاره کرد:
مصاحبه فرایندی است که از رهگذر آن، مصاحبه‌کننده به اطلاعات حیاتی و ارزشمندی از مصاحبه‌شونده دست پیدا می‌کند.
مصاحبه ابزاری برای دسترسی به اطلاعاتی است که با مشاهده مستقیم نمی‌توان به آن‌ها دست پیدا کرد.
برخلاف تصور عمومی، فرایند مصاحبه همواره نوعی رابطه متقابل دوسویه نیست. در مصاحبه‌های شغلی احتمالاً ما اطلاعات چندانی درباره مصاحبه‌کنندگان نداریم اما آن‌ها اطلاعات زیادی را از طریق مصاحبه با ما درباره ما به دست می‌آورند.
مصاحبه در واقع پنجره و روزنه‌ای را به ذهن مصاحبه‌شوندگان برای ورود واقعیات زندگی افراد مقابل می‌گشاید.
کاربردهای مصاحبه در زندگی روزانه
در ارتباط با رواج و کاربرد گسترده روش مصاحبه در زمینه گردآوری اطلاعات و داده‌ها شاید اشاره به این یافته آماری چندان خالی از فایده نباشد که در کشوری همانند بریتانیا هر شهروند بالغ بریتانیایی دست‌کم یک‌بار مورد مصاحبه قرار گرفته است و به‌عبارتی این پدیده یا رویداد را در قالب مصاحبه‌های شغلی، تحصیلی و یا مصاحبه‌های عمومی تجربه کرده است. چنین وضعیتی به‌ویژه در چند سال اخیر در جوامع غربی روند رو به رشدی داشته است تا آن‌جا که جوامع غربی را می‌توان «جوامع مصاحبه‌ای» نامید.
از مهم‌ترین انواع مصاحبه می‌توان به مصاحبه شغلی، مصاحبه دکتری و مصاحبه برای کسب اطلاعات آماری اشاره کرد.
مصاحبه شغلی
در مصاحبه‌های شغلی، گروه مصاحبه‌کننده مجموعه‌ای از پرسش‌های مناسب را با هدف دسترسی به انواع مختلف اطلاعات از جمله اطلاعات شخصی، ویژگی‌های ظاهری، سابقه شغلی و همچنین اطلاعات مربوط به انگیزه‌های شغلی فرد مصاحبه‌شونده و سطح علاقه‌مندی او به جایگاه شغلی مورد نظر را طراحی و از فرد مصاحبه‌شونده می‌پرسند.
این نوع مصاحبه در انواع سازمان‌ها و شرکت‌ها برای استخدام متقاضیان کاربرد دارد و بخشی جداناپذیر از فرهنگ سازمانی است.
مصاحبه دکتری:
برای بعضی کارها همانند استاد دانشگاه‌شدن شما باید مدرک دکتری داشته باشید. ورود به مقطع دکتری، نیازمند قبول‌شدن در کنکور دکتری است. کنکور دکتری علاوه بر مرحله آزمون کتبی، یک مرحله مصاحبه نیز دارد که نقش بسیار تعیین کننده‌ای در قبولی یا رد شدن متقاضیان ایفا می‌کند.
مطالب مرتبط:
مهم‌ترین عوامل موثر در پذیرش مصاحبه دکتری چیست؟
مصاحبه آماری
در حوزه مطالعات کیفی، بررسی یا مطالعه کلی و عمیق یک پدیده از طریق گردآوری اطلاعات ارزشمند روایی آن‌هم با استفاده از یک روش مناسب پژوهشی امکان‌پذیر می‌باشد. به منظور دستیابی به داده‌های کیفی، روش‌های گوناگونی به‌کار گرفته می‌شوند که روش مصاحبه از متداول‌ترین این روش‌ها است.
اهمیت و جایگاه مصاحبه در فرایند پژوهش
در ارتباط با اهمیت و جایگاه مصاحبه در فرآیند پژوهش، اشاره به نکات زیر ارزشمند است:
در بیشتر مطالعات حوزه علوم انسانی و علوم اجتماعی از شیوه مصاحبه به عنوان ابزاری اساسی جهت گردآوری اطلاعات استفاده می‌شود.
در چند دهه اخیر، کاربرد روش مصاحبه در حوزه علوم اجتماعی و علوم انسانی رشد چشمگیری به‌ویژه در حوزه مطالعات کیفی داشته است.
در زمینه رواج پیدا کردن شیوه مصاحبه به‌ویژه در حوزه روان‌شناسی، شاید دیدگاه روم هری (۱۹۷۲) بیش از همه تاثیرگذار بوده است. او معتقد بوده که انسان‌ها ربات نیستند و رفتار و عملکردشان ماهیتی ماشین‌وار و مکانیکی ندارد، بلکه گویا و پرمعنا است. بنابراین چرا به جای اتکاء به طیف وسیعی از آزمایشات عجیب و غریب، با خود انسان‌ها سخن نگوییم؟ بهتر است از خودشان بخواهیم که انگیزه و علت رفتارشان را بیان کنند. پس شاید با گفت‌وگو و مصاحبه با آنان اطلاعات مفید و ارزشمندی حاصل شود که ما را در رسیدن به نتیجه یاری نماید.
این نکته را هم نباید از نظر دور داشت که انسان‌ها بری از خطا و اشتباه نیستند. انسان‌ها در بیان واقعیت شاید قسمت‌های خاصی را فراموش کنند یا حتی به‌عمد دروغ بگویند. با این‌حال توصیف و تشریح تجربیات مصاحبه‌شوندگان مصاحبه را جذاب‌تر و پربارتر می‌کنند.
انواع مصاحبه
انواع مصاحبه را می‌توان به سه نوع تقسیم کرد. هر کدام از این نوع مصاحبه‌ها، ویژگی‌ها و کاربردهای خاص خودشان را دارند.
مصاحبه ساختارمند
این مصاحبه مبتنی بر پرسش‌های قالبی و از پیش‌ساخته است.
در این نوع مصاحبه، در واقع وظیفه مصاحبه‌گر آن است که در چارچوب مجموعه‌ای از پرسش‌های قالبی و از پیش‌ساخته، روند مصاحبه را پیش ببرد. در بسیاری از مصاحبه‌های ساختارمند، پرسش‌ها از نوع بسته هستند. این نوع مصاحبه خلاقیت و آزادی‌عمل کمتری دارد.
مصاحبه نیمه‌ساختارمند
در این نوع از مصاحبه شخص مصاحبه‌گر، آزادی عمل بیشتری دارد.
معمولاً شخص مصاحبه‌گر از مجموعه‌ای از پرسش‌ها جهت هدایت و پیشبرد روند مصاحبه بهره می‌گیرد. اما اجباری هم به استفاده از همان چارچوب و قالب از پیش‌ساخته ندارد.
مصاحبه غیرساختارمند
مصاحبه غیرساختارمند را مصاحبه آزاد هم می‌نامند.
این مصاحبه، با پرسشی کلی درباره موضوع مورد مصاحبه آغاز می‌شود. همان‌گونه که از عنوان این نوع از مصاحبه نیز بر می‌آید،
در این مصاحبه جایی برای پرسش‌های پیش‌ساخته وجود ندارد و پرسش‌ها در روند مصاحبه شکل می‌گیرند.
این نوع از مصاحبه بسیار وقت‌گیر است و نیاز به صبر و حوصله مصاحبه‌گر و صرف زمان زیاد برای انجام فرایند مصاحبه دارد. با این‌حال، استفاده از این روش به مصاحبه‌شونده امکان بیان مطالب خویش را با آزادی کامل می‌دهد.
تکنیک‌ها و مهارت‌های مصاحبه
سخن گفتن درباره تکنیک‌ها و مهارت‌های مصاحبه آن‌هم در قالب یک مطلب کوتاه، شاید چندان جالب و خوشایند نباشد. با این‌حال، اشاره به چند نکته کلی در این زمینه ارزشمند است:
سؤالات باز بپرسید
پرسیدن سؤالات باز به‌ویژه در آغاز مصاحبه این فرصت را برای مصاحبه‌گر فراهم می‌کند تا نوع نگاه مصاحبه‌شونده و برداشت‌های او در موضوع مورد نظر را بیشتر بشناسد.
اینگونه مصاحبه‌کننده در ادامه مصاحبه به‌طور مشخص روی موضوعات و ابعاد مشخصی که قبلاً به آن‌ها فکر نکرده بود، تمرکز می‌کند.
از پرسیدن سؤالات مبهم بپرهیزید
واضح و شفاف باشید و از هرگونه ابهام‌گویی در طرح سؤالات و پرسش‌های مصاحبه پرهیز نمایید. سؤالات مبهم، پاسخ‌های خوب و صحیحی را به همراه نخواهند داشت.
بیشتر گوش دهید و کمتر صحبت کنید
گوش دادن یکی از مهارت‌های مهم در انجام مصاحبه و شاید یکی از سخت‌ترین و دشوارترین کارها برای مصاحبه‌کنندگان است. یادتان باشد که قرار است شما از مصاحبه‌شونده اطلاعات کسب کنید.
پاسخ‌های مصاحبه‌شونده را پیگیری کنید و در صورت نیاز از او بخواهید بیشتر در مورد موضوع مورد بحث توضیح دهد.
فراموش نکنید؛ برای داشتن مصاحبه‌ای مؤثر باید شنونده‌ای مشتاق و پیگیر باشید.
بی‌طرف باشید ولی بی‌احساس نه
در عین رعایت اصل بی‌طرفی، همدردی خویش را با شخص مصاحبه‌شونده ابراز کنید. ابراز همدردی با شخص مصاحبه‌شونده در مساله یا موضوع مورد بحث در عین رعایت بی‌طرفی در پیشبرد فرایند مصاحبه بسیار مهم است، چراکه شخص مصاحبه‌شونده را تشویق و ترغیب به بیان توضیحات بیشتر می‌کند.
از تماس چشمی با مصاحبه‌شونده هم در طول انجام مصاحبه غافل نشوید. اینگونه ارتباط پایدارتر و موثرتری با مصاحبه‌شونده ایجاد می‌شود.
در صورت لزوم، موضوع بحث را تغییر دهید
به منظور هدایت مصاحبه در مسیر درست و جلوگیری از اتلاف وقت، هر کجا که لازم دیدید، موضوع را تغییر دهید.
از عصبانی‌کردن فرد مقابلتان بپرهیزید. اگر مصاحبه‌شونده ناراحت یا عصبانی شود، احتمال بالایی دارد که مصاحبه را رها کند.
سؤالات مناسب مطرح کنید
بستر مناسب را برای مشارکت فعالانه شخص مصاحبه‌شونده فراهم نمایید. با طرح پرسش‌های مناسب، وی را در مسیر درست برای پرداختن به مساله و همه جزئیات آن هدایت نمایید. سعی‌کنید که سوالاتتان چالش‌برانگیز باشد. از طرح سوالاتی که با بله یا نه پاسخ داده می‌شوند، بپرهیزید.
برای حوادث و رخدادهای غیرمترقبه آمادگی داشته باشید
یادتان باشد در طول مصاحبه، اتفاقات متعددی می‌تواند به‌وقوع بپیوندد. پس بهتر است همیشه آمادگی مواجه شدن با اتفاقات غیرمنتظره را داشته باشید و در مواجهه با چنین شرایط خاصی، در عین حفظ خونسردی، انعطاف‌پذیر باشید.
مزیت‌های مصاحبه
مصاحبه بهترین قلمرو برای داستان‌گویی است. به طور کلی مزیت‌های زیر را می‌توان برای روش مصاحبه برشمرد:
مصاحبه‌گر توانایی استخراج و استنباط منطق‌های فردی، بین‌فردی و فرهنگی را که مردم در فعالیت‌های ارتباطی خویش به‌کار می‌گیرند، دارد.
با استفاده از مصاحبه می‌توان به کاوش و بررسی مفهوم‌پردازی‌های رایج در فهم عامه مردم پرداخت.
از مصاحبه می‌توان به منظور پژوهش درباره رخدادهای گذشته بهره گرفت.
مصاحبه به‌طور مشخص به پژوهش‌گران حوزه زبان‌شناسی برای کشف و استنباط راهبردها و الگوهای زبانی که کنش‌گران اجتماعی در موقعیت‌های طبیعی به‌کار می‌برند، کمک می‌کند.
با استفاده از مصاحبه می‌توان اطلاعات و داده‌های مشخصی را که با استفاده از شیوه‌های دیگر نمی‌توان به آن‌ها دست پیدا کرد، گردآوری کرد.
با این‌حال، یکی از ایرادات اساسی شیوه مصاحبه که هیپورن هم به آن اشاره کرده است، این مسئله است که مصاحبه تا حدود زیادی تحت‌الشعاع دستورکار پژوهشی مصاحبه‌گر قرار می‌گیرد و به‌عبارتی از آن تأثیر می‌پذیرد. البته بسیاری همین ویژگی را به عنوان نقطه‌قوت روش مصاحبه قلمداد کرده‌اند.
معایب و محدودیت‌های مصاحبه
هر روشی علاوه بر داشتن مزایا، معایبی هم دارد. مصاحبه نیز از این امر مستثنی نیست. از جمله معایب و محدودیت‌های مصاحبه می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:
با تعداد زیادی از افراد در مدت زمانی کوتاه نمی‌توان مصاحبه کرد.
انجام مصاحبه کاری وقت‌گیر و پرهزینه است.
استخراج اطلاعات و همچنین تجزیه و تحلیل اطلاعات حاصل از مصاحبه دشوار است.
اطلاعات به‌دست آمده از مصاحبه را نمی‌توان به کل جامعه تعمیم داد.
سخن پایانی
اما به عنوان نکته پایانی شاید اشاره به این مسئله ارزشمند باشد که گفتمان برآمده از مصاحبه از ارزش بالایی برخوردار است. ایرادات و راه‌های بهبود مصاحبه موضوع مناسبی برای تحلیل و بررسی به‌ویژه در مطالعات تحلیل گفتمان و روایت‌شناسی باشد.
دبستان ترجمیک، اقدام به برگزاری دوره‌های آنلاین مفید و کاربردی کرده است. اگر قصد کسب مهارت‌های جدید برای گذراندن موفقیت‌آمیز مصاحبه‌های شغلی را دارید، به شما توصیه می‌کنیم که در این دوره‌ها شرکت کنید. برای آشنایی بیشتر با این دوره‌ها، به دبستان ترجمیک مراجعه کنید.
