آیا زبان لاتین مرده است؟ بخش اول

بيشتر مردم می‌گويند لاتين زبانی مرده است. وقتي مي‌گوییم زبانی مرده است، دقيقا منظورمان چيست؟ زبان‌ها موجود زنده نيستند و مثل آنها هم نمی‌ميرند. نبضی ندارند كه زنده بودن یا نبودنشان را چك كنيم. پس چطور بفهميم كه يك زبان واقعا مرده است؟

مرگ براي جانوران آخرين اتفاق در این جهان است – نقطه‌ پایان. شما يا زنده هستيد يا نه. آيا این گزاره برای زبان‌ها هم صدق می‌کند؟ آیا برای زبان‌ها هم مفهوم مرگ، صفر و صدی است؟ آیا زبان لاتين واقعا مرده يا كمی هم زنده است؟ و اگر كاملا مرده باشد، آیا دوباره سرپا خواهد شد؟

اين مقاله، كالبدشكافی از زبان لاتين است. داستان ما از امپراطوری روم شروع می‌شود. پس برای خواندن ادامه این مطلب، با ما همراه شوید.

برای مطالعه مطالب بیشتر، به وبلاگ ترجمیک مراجعه کنید.

ظهور زبان لاتین

زبان لاتین در ابتدا توسط گروه‌های کوچکی از مردم که در امتداد رود تیبر زندگی می‌کردند، استفاده می‌شد. با افزایش قدرت سیاسی روم، ابتدا در سراسر ایتالیا و سپس در سراسر اروپای غربی و جنوبی و نواحی ساحلی مدیترانه مرکزی و غربی آفریقا استفاده از این زبان گسترش یافت.

زبان‌های رومی مدرن از زبان لاتین گفتاری بخش‌های مختلف امپراتوری روم توسعه یافتند. در طول قرون وسطی و تا قرون اخیر، بیشترین استفاده از زبان لاتین در غرب برای اهداف علمی و ادبی بود. تا اواخر قرن بیستم استفاده از آن در مراسم عبادت کلیسای کاتولیک روم ضروری بود.

قدیمی‌ترین نمونه لاتین موجود، که احتمالاً مربوط به قرن هفتم قبل از میلاد است، شامل کتیبه‌ای چهار کلمه‌ای با حروف یونانی است.

سقوط امپراطوری روم

امپراطوری روم بعد از بنيان‌گذاری در ۷۵۳ قبل از ميلاد مسيح، به مدت ۱۰۰۰ سال دوام آورد. بنيان‌گذار روم رومولوس افسانه‌ای بود و آخرين امپراطور روم هم رومولوس آگوستوس بود. در واقع امپراطوری روم با رومولوس‌ها شروع می‌شود و به پایان می‌رسد. زبان لاتين بلافاصله با نابودی امپراطوری، از بين نرفت. این زبان حداقل تا ۵۰۰ سال بعد به عنوان زبانی زنده و رایج به حياتش ادامه داد.

هبچ كس علت سقوط امپراطوری روم را نمي‌داند. تحقيقات فعلی نشان داده كه جمعيت روم در ابتدای قرن پنجم به شدت كم شده بود. شايد همين در ضعيف شدن امپراطوری نقش داشته است. به هر حال، قلمروی افراد لاتين‌زبان اول يك امپراطوری با حکومتی یکپارچه بود. بعدا این امپراطوری متحد، به يک سری استان‌ تقسيم شد كه بيشترشان تحت سلطه پادشاهان ژرمن قرار داشت.

مطالب مرتبط:

کدام زبان‌ها، بیش‌ترین میزان رشد را در جهان دارند؟ بخش اول

با اشغال امپراطوری روم توسط قبیله بربرها، روم به شكل ديگری در آمد. ارتش معروف روم منحل شد. مردم ديگر مجبور نبودند ماليات بدهند و اين به معنای از بين رفتن خدمات مدنی مثل ارتش بود. تجارت دچار ركود شد. جمعيت روم كم شد و افراد به حومه شهر نقل مكان کردند. به خاطر همين نقل مكان، شهرها خالی از جمعیت شد.

روم حالا بيشتر شبيه كشورهای همسايه‌اش شده بود و از شکوه دوران قدیم، جز ویرانه‌هایی باقی نمانده بود.

فتح امپراطوری روم توسط آلمانی‌ها

اوداكر، رهبر بربرها، در ۴۷۶ بعد از ميلاد تير خلاص را زد. او امپراطور روم را از سلطنت بركنار كرد و خودش را شاه ايتاليا ناميد. حال تک تک حاكمان استان‌های روم سابق، ژرمن بودند، نه رومی.

قبايل ژرمن به غارت امپراطوری، سوزاندن خانه‌ها، برده كردن مردم، و برگشتن به خانه راضی نبودند. آن‌ها به صورت دائمی به روم نقل مكان كردند. آن‌ها مناطق مختلف را فتح می‌کردند و در آنجا برای خودشان خانه می‌ساختند. بعدها این افراد به صورت دائمی ساکن مناطق مختلف روم شدند.

دومين نكته‌ای كه نبايد فراموش كنيم اين است كه تعداد قبايل ژرمن خيلی زياد بود. فرانک‌ها، وندال‌ها، بورگوندی‌ها، گوت‌ها، لامباردها، ويزيگوت‌ها و …، اين فهرست تمامی ندارد! هر كدام‌شان هم زبان مخصوص خودشان را داشتند.

شاید پیش خودتان بگویید که احتمالا زبان لاتين در همان زمان مرده است. صبر کنید، حقيقت جالب‌تر از اينهاست.

یاد گرفتن زبان لاتین توسط آلمانی‌ها

ما چيز زيادي درباره زبان‌های ژرمن نمی‌دانيم، چون همه‌شان در مدت زمان كوتاهی ناپديد شدند. اين موضوع قابل توجه است. در تاريخ هميشه مرسوم بوده كه افراد مغلوب و شکست‌خورده، زبان فاتحان را یاد می‌گرفتند. اين دفعه در روم برعكسش اتفاق افتاد: فاتحان آلمانی شروع به یاد گرفتن و صحبت کردن به زبان لاتین کردند.

برای علت وقوع این پدیده فرهنگی، حدس‌های مختلفی می‌زنند. شاید چون زبان مادری مهاجمين بيشتر از همه به زبان قدرت حاكم نزديک بود. از طرف ديگر فاتحین آلمانی در ايتاليا جزو اقليت بودند. در هنگام زندگی در روم، دور و برشان را افرادی گرفته بودند كه به زبان لاتین صحبت می‌کردند. این دلایل را علت ترویج لاتین میان آلمانی‌های ساکن روم می‌دانند. (انگلستان استثنا است، در آنجا لاتين به حياتش ادامه نداد.)

مطالب مرتبط:

زبان انگلیسی British و American چه تفاوتی دارد؟

سقوط زبان لاتین

لاتين چه زمانی مرد؟ اگر بخواهيم موضوع را به زبان خيلی ساده بگوييم، لاتين در قرن ششم و مدت كوتاهی بعد از سقوط روم در ۴۷۶ بعد از ميلاد مرد. سقوط روم باعث شد كه امپراطوری سريعتر تكه تكه شود. به همين خاطر، لهجه‌های محلی لاتين بيشتر شدند. این لهجه‌ها آخر كار به زبان رومی مدرن تبديل شدند.

از يک لحاظ لاتين هيچ وقت نمرد، صرفا عوض شد. پس با سقوط روم، لاتين نمرد. سقوط روم فقط باعث شروع پروسه تغيير شد.

گذشته از اينها، چطور می‌فهميم كه زبانی مرده است؟ اين جواب از همه رايج‌تر است:«وقتي كه ديگر به عنوان زبان اصلی در هيچ جا صحبت نشود.». بنابراين برای اين كه زمان مرگ لاتين را بدانيم، بايد بفهميم آخرين نسلی كه لاتين زبان مادری‌شان بوده، چه زمانی منقرض شده‌اند.

البته اين، سؤال پيچيده‌اي است. هيچ كس بر سر اين كه لاتين چه زمانی مرده، يا اصلا مرده يا نه، با ديگران توافق ندارد. ولی اگر هم مرده باشد، به خاطر دلايل طبيعی و به آهستگی مرده است.

تغییرات زبان لاتین بعد از سقوط امپراطوری روم

دو عامل مهم در تغییرات زبان لاتين بعد از سقوط امپراطوری روم تأثيرگذار بودند. کاهش ارتباط مردم با هم و مکتوب نکردن به زبان لاتین، از عوامل مهم تغییرات زبان لاتین هستند.

نقش کاهش ارتباطات مردمی در تغییرات زبان لاتین

اولا بعد از سقوط روم، مردم شهرها را ترک كردند و به حومه شهرها پناه آوردند. در اينجا مردم لاتين‌زبان از ساير آدم‌ها جدا افتادند، از جمله دسته‌ای كه لاتين زبان مادری‌شان بود. زندگی در بین افرادی که لاتین زبان مادری‌شان نیست، کم کم سبب فراموش شدن لاتین اصلی شد.

با زندگی در مزارع، افراد كل زندگی‌شان را در محدوده کوچکی از اطراف مزرعه‌شان سپري می‌کردند. برای تشکیل زبانی جدید، کافیست که قبيله‌ای كوچک تشكيل داده و مدت زمانی بدون تماس با ساير افراد زندگی كنيد. اين عامل باعث مرگ لاتين نشد ولی بعد از چند صد سال، انواع مختلف لهجه‌های زبان لاتين از دل اين دهكده‌ها سر بر آوردند.

نقش عدم استفاده از لاتین در نوشتار در تغییرات زبان لاتین

عامل مهم دیگر این است که افراد ديگر از شكل نوشتاری لاتين استفاده نكردند. مكتوب كردن يک زبان و مطالعه كارهای پیشین زبان، باعث می‌شود زبان آهسته‌تر تغيير كند.

برای مثال، احتمالا شكسپير در فهميدن انگليسی امروزي به مشكل مي‌خورد. ما از كلمه‌هايی مثل گوگل يا فیسبوک استفاده می‌كنيم كه او معنی‌شان را نمی‌فهمد. انگليسی از زمان او خيلي تغيير كرده است. اگر نسل‌های مختلف دانش‌آموزان انگلیسی زبان مجبور نبودند آثار شكسپير را در دبيرستان بخوانند، انگلیسی خيلی بيشتر هم تغيير مي‌كرد.

مطالب مرتبط:

۱۵ مورد از بهترین زبان‌ها برای یادگیری در سال ۲۰۲۱

یا مثلا احتمالا درک گفت‌و‌گوهای زمان حال ما، برای فردوسی و حافظ خیلی سخت است. همان‌گونه که ما نمی‌توانیم کلمه به کلمه اشعار آنان را بفهمیم. اگر افرادی مانند فردوسی نبودند، شاید اصلا نمی‌توانستیم که فارسی زمان آنان را متوجه شویم. در واقع شاعران و نویسندگان فارسی‌زبان مثل حافظ، سعدی و فردوسی نقش مهمی را در انتقال زبان فارسی به نسل‌های بعد ایفا کرده‌اند.

خواندن كتاب‌های قديمي كمک می‌كند که ببينيم زبان‌مان در گذشته چگونه بوده است. اين براي مقایسه زبان‌ها در نسل‌های مختلف بسیار مفید است. در قرن ششم هنوز نويسندگانی بودند كه لاتين را به سبک‌های قديم می‌نوشتند. ولي اين روند كم كم عوض شد. نوشتن ديگر آنقدر رواج نداشت. مدرسه‌های لاتین در همه جا، به جز چند شهر ايتاليايی، ناپديد شدند.

مردم كمتر سفر می‌كردند. ارتباط بين شهرها در حداقل ممكن بود. نوشتن به طور كلي از بين نرفت (تا حد زيادي به خاطر مسيحيت، كه بعدا به آن خواهيم پرداخت)، با اين حال شكل مكتوب لاتين نفوذش كم و كمتر شد. این کاهش نفوذ به این علت است که عده كمتری از مردم، خواندن و نوشتن را ياد می‌گرفتند.

گسترش لهجه‌های محلی لاتین

عوامل بالا سبب ایجاد و گسترش لهجه‌های محلی هم می‌شدند. اين لهجه‌ها در نواحی مختلف، يا حتي از شهری به شهر ديگر فرق داشتند. تاريخدانان فكر می‌كنند که سريع‌ترين و بیشترین تغييرات زبان لاتین از قرن ۶ تا ۱۱ اتفاق افتاده است.

به همين خاطر بعضی منابع، به وسط اين بازه برای تعیین زمان مرگ لاتین اشاره می‌کنند. آن‌ها می‌گويند مرگ لاتين در قرن ۸ یا ۹ اتفاق افتاده است. البته تعیین این عدد بیشتر به خود افراد بستگی دارد. مردم دوست دارند که يک «زمان قطعی برای مرگ» مشخص کنند تا اين كه شواهد تاريخی واقع را قبول كنند.

كم كم، دهه به دهه، اين تغييرات آنقدر زیاد شد كه افرادی كه در گوشه‌های مختلف امپراطوری زندگي می‌كردند، ديگر نتوانستند با هم ارتباط برقرار كنند.

پس لاتين بيشتر تغيير كرد تا اين‌که به صورت زبان‌های مدرن رومی مثل رومانيايی، فرانسوی، پرتغالی، اسپانيايی و البته ايتاليايی در آمد. به عبارتی وقتی می‌گوییم لاتين مرده، مثل اين است كه بگوييم انگليسی مرده است. چون ديگر هيچ كس به زبان انگليسی قديم حرف نمی‌زند. شايد اگر به جای لاتين اسمش را ایتالیایی قدیم می‌گذاشتيم، جور متفاوتی فكر می‌كرديم.

برای خواندن ادامه این مطلب، به بخش دوم این مقاله مراجعه کنید.

ترجمیک (محصولی از موسسه فرهنگی هنری آوای هوشمند سخن) یک پلتفرم جامع ارائه خدمات زبانی (ترجمه، ویراستاری و …) است. ترجمیک بهترین خدمات ترجمه متون، ترجمه همزمان، ترجمه رسمی، ویراستاری متون، تولید محتوا و … را در چندین زبان ارائه می‌دهد.

برای استفاده از تخفیف‌ها و جوایز جشنواره کلمه‌های طلایی، همین الان سفارش خود در صفحه ارسال سفارش ثبت کنید.

اگر هم قصد فعالیت به عنوان مترجم، نویسنده یا ویراستار را دارید، میتوانید از صفحه استخدام مترجم، در ترجمیک استخدام شوید.