آیا زبان لاتین مرده است؟ بخش اول

بیشتر مردم می‌گویند لاتین زبانی مرده است. وقتی می‌گوییم زبانی مرده است، دقیقا منظورمان چیست؟ زبان‌ها موجود زنده نیستند و مثل آنها هم نمی‌میرند. نبضی ندارند که زنده بودن یا نبودنشان را چک کنیم. پس چطور بفهمیم که یک زبان واقعا مرده است؟

مرگ برای جانوران آخرین اتفاق در این جهان است – نقطه‌ پایان. شما یا زنده هستید یا نه. آیا این گزاره برای زبان‌ها هم صدق می‌کند؟ آیا برای زبان‌ها هم مفهوم مرگ، صفر و صدی است؟ آیا زبان لاتین واقعا مرده یا کمی هم زنده است؟ و اگر کاملا مرده باشد، آیا دوباره سرپا خواهد شد؟

این مقاله، کالبدشکافی از زبان لاتین است. داستان ما از امپراطوری روم شروع می‌شود. پس برای خواندن ادامه این مطلب، با ما همراه شوید.

برای مطالعه مطالب بیشتر، به وبلاگ ترجمیک مراجعه کنید.

ظهور زبان لاتین

زبان لاتین در ابتدا توسط گروه‌های کوچکی از مردم که در امتداد رود تیبر زندگی می‌کردند، استفاده می‌شد. با افزایش قدرت سیاسی روم، ابتدا در سراسر ایتالیا و سپس در سراسر اروپای غربی و جنوبی و نواحی ساحلی مدیترانه مرکزی و غربی آفریقا استفاده از این زبان گسترش یافت.

گستردگی قلمرو امپراطوری روم
نقشه امپراطوری روم

زبان‌های رومی مدرن از زبان لاتین گفتاری بخش‌های مختلف امپراتوری روم توسعه یافتند. در طول قرون وسطی و تا قرون اخیر، بیشترین استفاده از زبان لاتین در غرب برای اهداف علمی و ادبی بود. تا اواخر قرن بیستم استفاده از آن در مراسم عبادت کلیسای کاتولیک روم ضروری بود.

قدیمی‌ترین نمونه لاتین موجود، که احتمالاً مربوط به قرن هفتم قبل از میلاد است، شامل کتیبه‌ای چهار کلمه‌ای با حروف یونانی است.

سقوط امپراطوری روم

امپراطوری روم بعد از بنیان‌گذاری در ۷۵۳ قبل از میلاد مسیح، به مدت ۱۰۰۰ سال دوام آورد. بنیان‌گذار روم رومولوس افسانه‌ای بود و آخرین امپراطور روم هم رومولوس آگوستوس بود. در واقع امپراطوری روم با رومولوس‌ها شروع می‌شود و به پایان می‌رسد. زبان لاتین بلافاصله با نابودی امپراطوری، از بین نرفت. این زبان حداقل تا ۵۰۰ سال بعد به عنوان زبانی زنده و رایج به حیاتش ادامه داد.

هبچ کس علت سقوط امپراطوری روم را نمی‌داند. تحقیقات فعلی نشان داده که جمعیت روم در ابتدای قرن پنجم به شدت کم شده بود. شاید همین در ضعیف شدن امپراطوری نقش داشته است. به هر حال، قلمروی افراد لاتین‌زبان اول یک امپراطوری با حکومتی یکپارچه بود. بعدا این امپراطوری متحد، به یک سری استان‌ تقسیم شد که بیشترشان تحت سلطه پادشاهان ژرمن قرار داشت.

مطالب مرتبط:

کدام زبان‌ها، بیش‌ترین میزان رشد را در جهان دارند؟ بخش اول

با اشغال امپراطوری روم توسط قبیله بربرها، روم به شکل دیگری در آمد. ارتش معروف روم منحل شد. مردم دیگر مجبور نبودند مالیات بدهند و این به معنای از بین رفتن خدمات مدنی مثل ارتش بود. تجارت دچار رکود شد. جمعیت روم کم شد و افراد به حومه شهر نقل مکان کردند. به خاطر همین نقل مکان، شهرها خالی از جمعیت شد.

روم حالا بیشتر شبیه کشورهای همسایه‌اش شده بود و از شکوه دوران قدیم، جز ویرانه‌هایی باقی نمانده بود.

باقی‌مانده‌های شکوه امپراطوری روم
باقی‌مانده‌های شکوه روم

فتح امپراطوری روم توسط آلمانی‌ها

اوداکر، رهبر بربرها، در ۴۷۶ بعد از میلاد تیر خلاص را زد. او امپراطور روم را از سلطنت برکنار کرد و خودش را شاه ایتالیا نامید. حال تک تک حاکمان استان‌های روم سابق، ژرمن بودند، نه رومی.

قبایل ژرمن به غارت امپراطوری، سوزاندن خانه‌ها، برده کردن مردم، و برگشتن به خانه راضی نبودند. آن‌ها به صورت دائمی به روم نقل مکان کردند. آن‌ها مناطق مختلف را فتح می‌کردند و در آنجا برای خودشان خانه می‌ساختند. بعدها این افراد به صورت دائمی ساکن مناطق مختلف روم شدند.

دومین نکته‌ای که نباید فراموش کنیم این است که تعداد قبایل ژرمن خیلی زیاد بود. فرانک‌ها، وندال‌ها، بورگوندی‌ها، گوت‌ها، لامباردها، ویزیگوت‌ها و …، این فهرست تمامی ندارد! هر کدام‌شان هم زبان مخصوص خودشان را داشتند.

شاید پیش خودتان بگویید که احتمالا زبان لاتین در همان زمان مرده است. صبر کنید، حقیقت جالب‌تر از اینهاست.

یاد گرفتن زبان لاتین توسط آلمانی‌ها

ما چیز زیادی درباره زبان‌های ژرمن نمی‌دانیم، چون همه‌شان در مدت زمان کوتاهی ناپدید شدند. این موضوع قابل توجه است. در تاریخ همیشه مرسوم بوده که افراد مغلوب و شکست‌خورده، زبان فاتحان را یاد می‌گرفتند. این دفعه در روم برعکسش اتفاق افتاد: فاتحان آلمانی شروع به یاد گرفتن و صحبت کردن به زبان لاتین کردند.

برای علت وقوع این پدیده فرهنگی، حدس‌های مختلفی می‌زنند. شاید چون زبان مادری مهاجمین بیشتر از همه به زبان قدرت حاکم نزدیک بود. از طرف دیگر فاتحین آلمانی در ایتالیا جزو اقلیت بودند. در هنگام زندگی در روم، دور و برشان را افرادی گرفته بودند که به زبان لاتین صحبت می‌کردند. این دلایل را علت ترویج لاتین میان آلمانی‌های ساکن روم می‌دانند. (انگلستان استثنا است، در آنجا لاتین به حیاتش ادامه نداد.)

مطالب مرتبط:

زبان انگلیسی British و American چه تفاوتی دارد؟

سقوط زبان لاتین

لاتین چه زمانی مرد؟ اگر بخواهیم موضوع را به زبان خیلی ساده بگوییم، لاتین در قرن ششم و مدت کوتاهی بعد از سقوط روم در ۴۷۶ بعد از میلاد مرد. سقوط روم باعث شد که امپراطوری سریعتر تکه تکه شود. به همین خاطر، لهجه‌های محلی لاتین بیشتر شدند. این لهجه‌ها آخر کار به زبان رومی مدرن تبدیل شدند.

از یک لحاظ لاتین هیچ وقت نمرد، صرفا عوض شد. پس با سقوط روم، لاتین نمرد. سقوط روم فقط باعث شروع پروسه تغییر شد.

قسمتی از متنی به زبان لاتین
نمونه‌ای از زبان لاتین

گذشته از اینها، چطور می‌فهمیم که زبانی مرده است؟ این جواب از همه رایج‌تر است:«وقتی که دیگر به عنوان زبان اصلی در هیچ جا صحبت نشود.». بنابراین برای این که زمان مرگ لاتین را بدانیم، باید بفهمیم آخرین نسلی که لاتین زبان مادری‌شان بوده، چه زمانی منقرض شده‌اند.

البته این، سؤال پیچیده‌ای است. هیچ کس بر سر این که لاتین چه زمانی مرده، یا اصلا مرده یا نه، با دیگران توافق ندارد. ولی اگر هم مرده باشد، به خاطر دلایل طبیعی و به آهستگی مرده است.

تغییرات زبان لاتین بعد از سقوط امپراطوری روم

دو عامل مهم در تغییرات زبان لاتین بعد از سقوط امپراطوری روم تأثیرگذار بودند. کاهش ارتباط مردم با هم و مکتوب نکردن به زبان لاتین، از عوامل مهم تغییرات زبان لاتین هستند.

نقش کاهش ارتباطات مردمی در تغییرات زبان لاتین

اولا بعد از سقوط روم، مردم شهرها را ترک کردند و به حومه شهرها پناه آوردند. در اینجا مردم لاتین‌زبان از سایر آدم‌ها جدا افتادند، از جمله دسته‌ای که لاتین زبان مادری‌شان بود. زندگی در بین افرادی که لاتین زبان مادری‌شان نیست، کم کم سبب فراموش شدن لاتین اصلی شد.

با زندگی در مزارع، افراد کل زندگی‌شان را در محدوده کوچکی از اطراف مزرعه‌شان سپری می‌کردند. برای تشکیل زبانی جدید، کافیست که قبیله‌ای کوچک تشکیل داده و مدت زمانی بدون تماس با سایر افراد زندگی کنید. این عامل باعث مرگ لاتین نشد ولی بعد از چند صد سال، انواع مختلف لهجه‌های زبان لاتین از دل این دهکده‌ها سر بر آوردند.

نقش عدم استفاده از لاتین در نوشتار در تغییرات زبان لاتین

عامل مهم دیگر این است که افراد دیگر از شکل نوشتاری لاتین استفاده نکردند. مکتوب کردن یک زبان و مطالعه کارهای پیشین زبان، باعث می‌شود زبان آهسته‌تر تغییر کند.

برای مثال، احتمالا شکسپیر در فهمیدن انگلیسی امروزی به مشکل می‌خورد. ما از کلمه‌هایی مثل گوگل یا فیسبوک استفاده می‌کنیم که او معنی‌شان را نمی‌فهمد. انگلیسی از زمان او خیلی تغییر کرده است. اگر نسل‌های مختلف دانش‌آموزان انگلیسی زبان مجبور نبودند آثار شکسپیر را در دبیرستان بخوانند، انگلیسی خیلی بیشتر هم تغییر می‌کرد.

مطالب مرتبط:

۱۵ مورد از بهترین زبان‌ها برای یادگیری در سال ۲۰۲۱

یا مثلا احتمالا درک گفت‌و‌گوهای زمان حال ما، برای فردوسی و حافظ خیلی سخت است. همان‌گونه که ما نمی‌توانیم کلمه به کلمه اشعار آنان را بفهمیم. اگر افرادی مانند فردوسی نبودند، شاید اصلا نمی‌توانستیم که فارسی زمان آنان را متوجه شویم. در واقع شاعران و نویسندگان فارسی‌زبان مثل حافظ، سعدی و فردوسی نقش مهمی را در انتقال زبان فارسی به نسل‌های بعد ایفا کرده‌اند.

خواندن کتاب‌های قدیمی کمک می‌کند که ببینیم زبان‌مان در گذشته چگونه بوده است. این برای مقایسه زبان‌ها در نسل‌های مختلف بسیار مفید است. در قرن ششم هنوز نویسندگانی بودند که لاتین را به سبک‌های قدیم می‌نوشتند. ولی این روند کم کم عوض شد. نوشتن دیگر آنقدر رواج نداشت. مدرسه‌های لاتین در همه جا، به جز چند شهر ایتالیایی، ناپدید شدند.

مردم کمتر سفر می‌کردند. ارتباط بین شهرها در حداقل ممکن بود. نوشتن به طور کلی از بین نرفت (تا حد زیادی به خاطر مسیحیت، که بعدا به آن خواهیم پرداخت)، با این حال شکل مکتوب لاتین نفوذش کم و کمتر شد. این کاهش نفوذ به این علت است که عده کمتری از مردم، خواندن و نوشتن را یاد می‌گرفتند.

قدیمی‌ترین نسخه کتاب مقدس که به لاتین نوشته شده است.
قدیمی‌ترین نسخه لاتین کتاب مقدس

گسترش لهجه‌های محلی لاتین

عوامل بالا سبب ایجاد و گسترش لهجه‌های محلی هم می‌شدند. این لهجه‌ها در نواحی مختلف، یا حتی از شهری به شهر دیگر فرق داشتند. تاریخدانان فکر می‌کنند که سریع‌ترین و بیشترین تغییرات زبان لاتین از قرن ۶ تا ۱۱ اتفاق افتاده است.

به همین خاطر بعضی منابع، به وسط این بازه برای تعیین زمان مرگ لاتین اشاره می‌کنند. آن‌ها می‌گویند مرگ لاتین در قرن ۸ یا ۹ اتفاق افتاده است. البته تعیین این عدد بیشتر به خود افراد بستگی دارد. مردم دوست دارند که یک «زمان قطعی برای مرگ» مشخص کنند تا این که شواهد تاریخی واقع را قبول کنند.

کم کم، دهه به دهه، این تغییرات آنقدر زیاد شد که افرادی که در گوشه‌های مختلف امپراطوری زندگی می‌کردند، دیگر نتوانستند با هم ارتباط برقرار کنند.

پس لاتین بیشتر تغییر کرد تا این‌که به صورت زبان‌های مدرن رومی مثل رومانیایی، فرانسوی، پرتغالی، اسپانیایی و البته ایتالیایی در آمد. به عبارتی وقتی می‌گوییم لاتین مرده، مثل این است که بگوییم انگلیسی مرده است. چون دیگر هیچ کس به زبان انگلیسی قدیم حرف نمی‌زند. شاید اگر به جای لاتین اسمش را ایتالیایی قدیم می‌گذاشتیم، جور متفاوتی فکر می‌کردیم.

برای خواندن ادامه این مطلب، به بخش دوم این مقاله مراجعه کنید.

ترجمیک (محصولی از موسسه فرهنگی هنری آوای هوشمند سخن) یک پلتفرم جامع ارائه خدمات زبانی (ترجمه، ویراستاری و …) است. ترجمیک بهترین خدمات ترجمه متون، ترجمه همزمان، ترجمه رسمی، ویراستاری متون، تولید محتوا و … را در چندین زبان ارائه می‌دهد.

برای استفاده از تخفیف‌ها و جوایز جشنواره کلمه‌های طلایی، همین الان سفارش خود در صفحه ارسال سفارش ثبت کنید.

اگر هم قصد فعالیت به عنوان مترجم، نویسنده یا ویراستار را دارید، میتوانید از صفحه استخدام مترجم، در ترجمیک استخدام شوید.

5 دیدگاه در «آیا زبان لاتین مرده است؟ بخش اول»

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد.