چرا آثار فارسی‌زبان جایزه نوبل نگرفته‌اند؟ مقصر کیست؟ راه‌حل چیست؟!

مغز انسان به طور ذاتی همیشه به دنبال پاداش است. این یک راهبرد برای کاهش فشار است تا دائماً به دنبال هدفی برای شادی باشد.

به همین دلیل از اول تاریخ، به خصوص در دو قرن اخیر، برای موضوعات در حوزه‌های مختلف جایزه و جشنواره در نظر گرفته و در طی مدت‌های مختلف آنها را برگزار می‌کند.

در این مطلب می‌خواهیم به جایزه نوبل ادبیات بپردازیم. در صورت تمایل، می‌توانید مطلب‌های پیشین وبلاگ ترجمیک در حوزه ترجمه ادبی مطالعه کنید.

جایزه نوبل ادبیات: مدال طلا، پول نقد و دریایی از اعتبار

جایزه نوبل معتبرترین جایزه‌ای است که برای یک کار علمی به یک دانشمند اهدا می‌شود. جایزه نوبل در سال ۱۸۹۵، به وصیت آلفرد نوبل، کارخانه‌دار و شیمی‌دان سوئدی، پایه‌گذاری شد. ابتدا این جایزه فقط شامل فیزیک، شیمی، فیزیولوژی و پزشکی می‌شد؛ اما در سال‌های بعد ادبیات، اقتصاد و صلح نیز به این جایزه اضافه شد.

دلیل وجود این جایزه برای این است که به افراد خدمت‌کننده به مردم پاداش و جایزه دهند. جایزه نوبل ادبیات یکی از پنج جایزه نوبل است و هر سال به یک یا چند نویسنده به صورت مشترک اهدا می‌شود. این جایزه فقط به یک اثر از نویسنده تعلق نمی‌گیرد و تیم داوری کل آثار آن نویسنده را بررسی کرده و مجموعه آثار او جایزه می‌دهند.

آکادمی نوبل در کشور سوئد هر سال در اوایل اکتبر برنده را اعلام می‌کند. این جایزه از سال ۱۹۰۱ تا سال ۲۰۲۰ به نویسنده‌های مختلفی اعطا شده است؛ اما در سال ۲۰۱۸ به دلایلی برای اولین بار این جایزه به شخصی داده نشد.

جوایز اهدایی به برنده این جشنواره شامل یک مدال طلا، یک دیپلم و مبلغی پول نقد است. مبلغ این پول به صندوق اهدایی جایزه نوبل بستگی دارد؛ اما در سال گذشته این مبلغ حدود یک میلیون و صدهزار دلار آمریکا بود.

هر نویسنده‌ای که نامزد دریافت جایزه نوبل می‌شود باید آثارش به زبان سوئدی ترجمه شده باشد. اگر یک نویسنده مد نظر داوران باشد و کتاب‌های او ترجمه نشده باشند، هیئت داوران تصمیم می‌گیرد که کتاب‌های این نویسنده را ترجمه کنند.

سهم ایران در جایزه نوبل، کمتر از یک جایزه!

متاسفانه ایران تاکنون هیچ جایزه‌ای از آکادمی نوبل دریافت نکرده است. علی رغم مخفی بودن فهرست نامزدهای هر سال، گفته می‌شود محمدعلی جمال‌زاده، احمد شاملو و محمود دولت‌آبادی در سال‌های گذشته نامزد این جایزه شده‌اند.

این گذشته و برنده نشدن حتی یک اثر ایرانی و فارسی زبان در طی بیش از ۲۰۰ سال اهدای این جایزه، این سوال را به ذهن متبادر می‌کند که چرا جایزه نوبل با ایران و زبان شیرین فارسی قهر است؟ برای این سوال، پاسخی قطعی وجود ندارد، اما می‌توان به برخی گزینه‌ها اندیشید:

ترجمه نشدن آثار ادبی فارسی

همانطور که گفته شد، فقط آثاری به نوبل راه پیدا  می‌کنند که به زبان سوئدی ترجمه شده باشند. متاسفانه تاکنون به غیر از بوف کور صادق هدایت، هیچ یک از آثار ادبی فارسی به سوئدی ترجمه نشده است.

به دلیل کم تعداد بودن آثار ادبی ما این آثار به سوئدی ترجمه نمی‌شوند. اگر هم مترجم ایرانی آثار را به زبان سوئدی ترجمه کند، با استقبال رو به رو نخواهد شد و مترجمی با زبان مادری سوئدی باید این وظیفه را بر عهده بگیرد.

متمرکز نبودن نویسنده‌های فارسی

اکثر نویسندگان و شاعران فارسی از روی ذوق علاقه و برای تفریح به نوشتن و ادبیات می‌پردازند. یعنی منبع درآمد نویسندگان از فروش آثارشان نیست و عموماً نویسندگی شغل دوم آنهاست. در جشنواره ادبیات نوبل، بهترین نویسندگان جهان جمع می‌شوند. برای رقابت با این افراد باید نویسندگانی داشته باشیم که تمام عمر خود را صرف ادبیات کرده باشند.

حوزه زبانی محدود ایران

حوزه زبانی فارسی در ادبیات محدود به ایران است. یعنی اگر نویسنده ایرانی کتاب خوبی را منتشر کند، در افغانستان و پاکستان کسی اثر او را مطالعه نخواهد کرد؛ اما در کشورهای دیگر این گونه نیست. مثلاً اگر نویسنده‌ای در سوریه نوشته‌ای را منتشر کند، اثر ادبی او را در سراسر کشورهای عرب زبان و آفریقایی مطالعه خواهند کرد. این مسئله نیازمند ایجاد ارتباطات قوی بین فرهنگی از طریق ارتباط تک به تک در سطح مردم و دولت‌هاست.

سطح پایین مطالعه

با توجه به جمعیت کشورمان سطح مطالعه خیلی پایین است و در نتیجه آن تیراژ کتاب‌ها نیز بسیار پایین است. هنگامی که تیراژ یک اثر پایین باشد، توجه آکادمی سوئد را جلب نخواهد کرد.

به عنوان مثال، ترکیه از لحاظ جمعیت کوچک‌تر از ایران است و زبان ترکی هم نسبت به زبان فارسی، گویشوارن کمتری دارد. با این حال ترکیه دوبار جایزه نوبل ادبیات را از آن خود کرده است!

عضو نبودن ایران در قانون کپی رایت

یکی از دلایل طرد شدن ادبیات فارسی در دنیا این است که ما در کنوانسیون برن مربوط به رعایت حقوق مولف (کپی‌رایت) عضو نیستیم. طبیعتاً هنگامی که ما ارزشمندترین آثار خارجی را به صورت غیرقانونی در کشور به فروش می‌رسانیم، هیچ یک از کشورهای خارجی حاضر نخواهند بود تا به آثار ادبیات فارسی بها دهند.

عضویت در این قانون برای ایران هزینه چندانی ندارد؛ چون کتاب‌های خارجی هم در ایران تیراژ بالایی نخواهند داشت. اما این عضویت باعث می‌شود که بتوانیم در همایش‌ها و نمایشگاه‌های بین المللی شرکت کنیم.

سیاسی بودن جایزه نوبل ادبیات

هیچ جایزه‌ای در دنیا وجود ندارد که مورد انتقاد دیگران قرار نگیرد. در مورد نوبل ادبیات هم همیشه زمزمه‌هایی از سیاسی بودن برندگان وجود داشته است. با توجه به رابطه نه‌چندان خوب کشور ما با غرب، غربی‌ها هم تمایل چندانی برای حمایت از زبان و ادبیات ما را نخواهند داشت.

بومی بودن بیش از حد آثار

در آثار مشهور و ارزشمند فارسی، کتاب‌هایی به چشم می‌خورد که کاملاً و مطلقاً برای فارسی زبانان نوشته شده است. یعنی فضای داستان یا شعر به گونه‌ای است که یا ترجمه‌ناپذیر است و یا درصورت ترجمه شدن، مورد توجه خواننده خارجی قرار نمی‌گیرد. خواننده خارجی باید با محیط، فضای داستانی و فرهنگ اثر تا حد کمی آشنا بوده و یا حداقل بتواند با آن ارتباط برقرار کند.

چرا جایزه نوبل ادبیات مهم است؟

جایزه نوبل هم مانند بسیاری دیگر از جایزه‌ها، همیشه با مشکلات و نقص‌هایی رو به رو بوده است. از طرفی برخی از بزرگ‌ترین نویسندگان جهان مثل تولستوی جایزه نوبل دریافت نکرده‌اند و این موضوع به هیچ عنوان ارزش آثار تولستوی را کم نمی‌کند.

ادبیات فارسی هم در این دسته جای می‌گیرد و همیشه در غرب مهجور مانده است؛ اما این دلیلی برای ضعف ادبیات فارسی و نویسندگان و شاعران ما نیست.

با وجود موضوع‌های بیان شده، چرا باز هم ما به دنبال گرفتن نوبل ادبیات هستیم؟ آیا نوبل ادبیات گرفتن خوب است یا بد؟

گرفتن جایزه نوبل برای وحی منزل و تأیید کننده یا رد کننده کیفیت ادبیات فارسی نیست؛ اما گرفتن این جایزه از بسیاری از جهات به ادبیات فارسی کمک خواهد کرد. گرفتن جایزه نوبل کمک خواهد کرد تا

• آثار ادبیات فارسی به زبان‌های بیشتری ترجمه شده و فروش برود،
• نویسنده یا شاعر از مبلغ جایزه نوبل بهره‌مند شود،
• ادبیات فارسی معاصر، هر چه بیشتر به جهانیان شناسانده شود،
• دیگر نویسندگان و شاعران فارسی انگیزه مضاعفی پیدا کنند،
• و کشور با فروش و ترجمه آثار ادبی فارسی از بهره اقتصادی برخوردار شود.

مهم‌ترین جایزه حوزه هنری سینما جایزه اسکار و جایزه کن است. در سال‌های گذشته، ایران جوایز اسکار و کن را از آن خود کرد. در نتیجه این دریافت جایزه اتفاقات مثبتی در سینمای ایران به وجود آمد. گرچه انتقادی زیادی به این جوایز و نحوه اهدای آنها وجود دارد، درکل دریافت جوایز مهم در حوزه‌های ادبی و هنری باعث پیشرفت کل جریان هنر و ادبیات در کشور خواهد شد.

جشنواره ترجمه ادبی ترجمیک

ترجمیک به عنوان بزرگ‌ترین شرکت ترجمه ایران، هر ساله از یکم تا هفتم اردیبهشت ماه جشنواره ادبی برگزار می‌کند و با بررسی آثار مترجمان، به بهترین این آثار جوایزی اهدا می‌کند. برای کسب اطلاعات در مورد این جشنواره به بخش جشنوراه ترجمه ادبی ترجمیک مراجعه کنید.