اهمیت ترجمه در دنیای امروز بر کسی پوشیده نیست. یکی از دلایل پیشرفت عملی، ادبی، فرهنگی و صنعتی هر کشوری ترجمه متن‌های خارجی است. در دوران‌های گذشته تاریخ ترجمه ایران نیز شاهد این پیشرفت‌ها به سبب ترجمه بوده‌ایم و بعضی تأثیرات این پیشرفت‌ها هنوز هم در زندگی روزمره ما قابل‌مشاهده هستند.
در مطالب پیشین وبلاگ ترجمیک نیز به ترجمه های کهن و ترجمه ادبی پرداخته‌ایم تا شما در جریان تاریخ شکل‌گیری مؤسسات ترجمه امروزی قرار دهیم.
در دوران‌های پیشین تاریخ ایران، همه مسائل زیر نظر شخص اول کشور، یعنی شاه ایران بود و بدون تأیید و دستور شاه هیچ برگی از درخت به پایین نمی‌افتاد. حوزه ترجمه تخصصی نیز شامل این موضوع می‌شد و تا زمانی که شخص شاه تمایلی به تأسیس آن نداشت، هیچ‌کس نمی‌توانست مکانی را برای ترجمه آثار علمی و ادبی تأسیس کند.
در این مطلب خواهید خواند:
دارالترجمه ناصری چه بود؟
دارالترجمه ناصری یا دارالترجمه همایونی یک نهاد ادبی فرهنگی در زمان ناصرالدین‌شاه قاجار بود که در ابتدا برای ترجمه متن‌های زبان‌های بیگانه تأسیس شد. پیش از تأسیس این دارالترجمه نیز به دلیل نیاز دربار، ترجمه در کشور رواج داشت؛ اما این نخستین بار در ایران بود که نهادی به ترجمه اختصاص یافت.
امیرکبیر در این دارالترجمه، گروهی از مترجمان خبره آن عصر را گردآوری کرده بود تا در جهت ارتقا سطح علمی و ادبی کشور قدم بردارند.
در ابتدا هدف این دارالترجمه بسیار کوچک و پیش‌پاافتاده بود و ناصرالدین‌شاه قصد داشت تا با ترجمه روزنامه‌ها و جراید اروپایی، نظر غربی‌ها را در مورد وضع ایران و خودش بداند. اما در ادامه این هدف کوتاه‌مدت، اتفاقات خوبی در کشور رقم خورد و پیشرفت‌های زیادی به دلیل این انتقال فرهنگی ایجاد شد.
نحوه تأسیس دارالترجمه ناصری
ناصرالدین‌شاه یکی از پادشاهان مستبد و مغرور و درعین‌حال دچار ضعف نفس بود. به همین دلیل علاقه شدیدی داشت تا نظر افراد اروپایی و سران این کشورها و دیپلمات‌های آنان را در مورد ایران و شاه بداند.
برای به نتیجه رساندن هدف خود حدوداً در سال ۱۲۸۸ هجری قمری، ناصرالدین‌شاه دستور داد تا اولین دارالترجمه رسمی ایران تأسیس شود. محل احداث این دارالترجمه در دربار همایونی بود.
این اولین بار در تاریخ ایران بود که ترجمه به شکل رسمی و سازمان‌یافته انجام می‌شد.
مسئولیت این دارالترجمه به محمدحسن خان صنیع‌الدوله (اعتمادالسلطنه) سپرده شد و با تلاش‌های مستمر اعتمادالسلطنه بود که دارالترجمه ناصری قدرت گرفت و تأثیرات بزرگی در تاریخ ایران گذاشت.
اعتمادالسلطنه یکی از مترجمان دائمی ناصرالدین‌شاه بود که به زبان فرانسه بسیار تسلط داشت و همیشه او را در سفرهای اروپایی همراهی می‌کرد. پس از تأسیس دارالترجمه، اعتمادالسلطنه با استفاده از ظرفیت وزارت خارجه و دیگر نهاد‌ها و ارگان‌ها مترجم‌هایی در زبان‌های دیگر را جذب کرد تا دارالترجمه کار خود را شروع کند.
در دارالترجمه ناصری چه فعالیت‌هایی انجام می‌شد؟
اعتمادالسلطنه با استفاده از مترجم‌هایی که گرد هم آورده بود به تألیف، ترجمه و نشر کتاب‌های تأثیرگذار و معروف غربی می‌پرداخت. در ترجمه این آثار اصل امانت‌داری در ترجمه رعایت می‌شد و تمام متن‌ها و کتاب‌های ترجمه‌شده باید از زیر نظر شخص ناصرالدین‌شاه رد می‌شد.
اخبار مهم ایران و جهان، به‌خصوص کشورهای همسایه، مانند سیل، زلزله، جنگ و اخبار پادشاهان عثمانی، روس و اروپایی در دارالترجمه ناصری ترجمه می‌شد تا شاه بتواند از این اخبار اطلاع پیدا کند.
ازجمله فعالیت‌های این نهاد این بود که از کشورهای خارجی کتاب خریداری می‌کردند تا آن را ترجمه کنند.
یکی دیگر از عملکردهای این دارالترجمه این بود که برای جذب نیرو و افزایش تعداد ترجمه‌ها، دوره‌های آموزشی ترجمه به زبان‌های مختلف مثل انگلیسی، ترکی و فرانسه برگزار می‌کرد.
به دلیل ناچیز بودن بودجه دارالترجمه ناصری، اعتمادالسلطنه گاهی اوقات مترجمان را گرد هم می‌آورد تا آثار ترجمه‌شده خود را برای شاه بخوانند و نظر شاه را جلب کنند؛ اما این کار چندان نتیجه‌بخش نبود و ناصرالدین‌شاه هیچ‌گاه راضی نشد تا بودجه بیشتری برای ارتقا فرهنگ کشور هزینه کند.
بودجه این دارالترجمه صد تومان بود؛ درحالی‌که بودجه یک دفتر روزنامه در عثمانی نود هزارتومان بود!
باوجوداین، اعتمادالسلطنه تلاش کرد تا برخی از کتاب‌های مهم غربی در ایران ترجمه شود تا بر روی ناصرالدین‌شاه تأثیر بگذارد. نتیجه این تلاش‌ها به ترجمه کتاب دون کیشوت اثر سروانتس انجام شد. دون کیشوت اولین کتاب خارجی و رمانی است که در ایران ترجمه‌شده است.
تأسیس اولین دارالترجمه ایرانی بر روی کشور چه تأثیری داشت؟
اولین تغییراتی که این دارالترجمه در کشور گذاشت، در سطح دربار بود؛ زیرا کتاب‌ها، روزنامه و تمام متن‌های ترجمه‌شده به دربار شاه اختصاص داشت و در اختیار عموم مردم قرار نمی‌گرفت. از سوی دیگر، صنعت نشر و چاپ کشور بسیار ضعیف بود و درنتیجه در ابتدای تأسیس، ترجمه تأثیر سریعی بر روی افکار عمومی نداشت.
اصلاحات اساسی در دربار: در ادامه و با ترجمه کتاب‌های اروپایی و سفرهای طولانی به اروپا، ناصرالدین‌شاه تحت تأثیر فرهنگ اروپایی قرار گرفت و تغییراتی در کشور ایجاد شد. اولین تغییر این بود که شاه از کنترل بر روی همه بخش‌های حکومتی خسته بود و مانند کشورهای غربی، مسئولیت و تا حدی قدرت را بین بخش‌های مختلف حکومتی تقسیم کرد.
ترجمه، ابزاری برای اصلاحات اجتماعی: این جریان‌ها باعث شد که در اواخر دوره قاجار، ترجمه به سلاحی برای نقد سیاست تبدیل شد. با توجه به فضای سیاسی بسته، مترجمان رمان ها و داستان‌هایی را انتخاب می‌کردند تا به‌وسیله آن مردم را از یک حقیقت سیاسی آگاه کنند.
تربیت مترجمان حرفه‌ای و متخصص: به روی کار آمدن مترجمان خبره و حرفه‌ای نیز یکی دیگر از مزایای تأسیس دارالترجمه بود. محمد طاهر میرزا در دسته اولین مترجم‌های حرفه‌ای ایران قرار می‌گیرد که ترجمه را به‌طور تخصصی آموخته بود. ترجمه‌های محمد طاهر میرزا اکثراً مورد استقبال عموم و حتی روشنفکران قرار می‌گرفت.
حفظ رسم‌الخط فارسی: یکی دیگر از اثرات مثبت ترجمه، حفظ رسم‌الخط فارسی بود. با افزایش آثار ترجمه‌شده و افزایش روزبه‌روز خوانندگان مختلف، خط فارسی قدرت گرفت و مترجمان دائماً برای غنی کردن خط فارسی تلاش می‌کردند.
غنی‌تر شدن زبان فارسی: به دلیل وام‌گیری واژه از زبان‌های دیگر، در این دوره زبان فارسی تا حدی غنی شد. برخلاف تصور عموم وارد شدن واژگان خارجی و وام‌گیری از زبان‌های بیگانه باعث پیشرفت زبان فارسی می‌شود.
آشنایی مردم با فرهنگ دیگر کشورها: ترجمه در دوران قاجار رونق گرفت و این افزایش تعداد ترجمه‌ها، باعث شد تا بین ایران با کشورهای مختلف انتقال فرهنگی و علمی صورت بگیرد. این دادوستد فرهنگی تأثیر بسزایی در ارتقا سطح فرهنگ نهادهای در ایران داشت.
تألیف آثاری چون بیست هزار فرسنگ زیردریاها از ادبیات غرب باعث می‌شد که خواننده در قالب یک داستان ادبی، به علم و دانش روز آگاهی پیدا کند و حتی در آینده به این موضع علاقه پیدا کند. چون پیش‌ازاین، انتشار نسخه اصلی در اروپا باعث شده بود تا علاقه مردم به علم و پژوهش دوچندان شود.
مترجمان قالب رمان را به‌عنوان بهترین ابزار آموزش فرهنگ یک ملت موردتوجه قراردادند و بیشتر توان خود را روی ترجمه رمان ها می‌گذاشتند تا عموم جامعه را بافرهنگ جوامع دیگر آشنا کنند تا بتوانند با استفاده از تجربه زندگی آنان، زندگی خود را بهبود بخشند.
چه موانعی بر سر راه مترجمان دوران قاجار وجود داشت؟
در دوران قاجار، موانع و ضعف‌هایی نیز بر سر راه ترجمه و مترجمان وجود داشت. از آن میان می‌توان به این موارد اشاره کرد:
اعمال سلیقه مترجم
در دوران قاجار به دلیل ضعف‌های فرهنگی و عقب‌ماندگی سیاسی ایران نسبت به کشورهای دیگر، به‌خصوص غربی‌ها، مترجمان با ادبیات، رمان ها، فرهنگ و تفکر انسان مدرن در غرب آشنایی نداشتند. به همین دلیل ذهنیت مترجم و فرهنگ ایرانی باعث می‌شد تا مترجمان در ابتدا، در آثار خارجی دست می‌بردند و ذهنیت کلی خود را در متن نویسنده اعمال می‌کردند.
ترجمه ناپذیری
یکی دیگر از موانع سد راه مترجمان ترجمه ناپذیری برخی مفاهیم و واژه‌ها بود. خواننده در دوران قاجار، به سبب بسته بودن فضا، هیچ‌گونه شناختی از فضای آثار خارجی نداشت. به‌عنوان‌مثال، در غرب ابزارهای ارتباطی و عمومی به وجود آمده بود که نه‌تنها خواننده مفهوم آن را نمی‌شناخت، بلکه خود مترجم هم عبارت‌ها و واژگانی را برای ترجمه به فارسی در دسترس نداشت.
ممیزی و سانسور در ترجمه دوران قاجار
یکی از بسته‌ترین دوران‌های تاریخ ایران ازلحاظ سیاسی، دوران قاجار بود. پادشاهان و دربار این دوره با توجه به ضعف حکومت‌داری خود، از آشنایی مردم با حکومت‌های غربی واهمه داشتند و هیچ مترجمی اجازه ترجمه آثار انتقادی را نداشت.
دربار با استفاده از سانسور و ممیزی تمام آثار را بررسی می‌کرد و در صورت مشاهده انتقاد نسبت به حکومت، اجازه نشر برای عموم را صادر نمی‌کرد. به همین دلیل، در این دوره حتی مترجمان بسیاری روانه زندان شدند.
بومی‌سازی افراطی
ازجمله مشکلات ترجمه در دوران قاجار بومی‌سازی بیش‌ازحد آثار خارجی بود. به سبب ناملموس بودن مفاهیم و وقایعی که در غرب وجود داشت، مترجمان مجبور بودند تا آثار ترجمه‌شده را کاملاً مفهوم‌سازی کنند.
به‌عنوان‌مثال، در هنگام ترجمه آثار ادبی مترجمان به‌جای استفاده از اسطوره‌های غربی از جایگزین‌هایی مثل رستم، سهراب و اسفندیار استفاده می‌کردند. این جریان در دوره‌ای بسیار افراطی شد تا حدی که آثار فاخر ادبی غرب به متن‌های کوچه‌بازاری فارسی تبدیل می‌شدند.
نبود امکانات
به سبب نبود فناوری در عصر قاجار، اکثراً مترجمانی در ترجمه موفق بودند که در غرب زندگی کرده بودند و با آن محیط و فرهنگ آشنایی کامل داشتند. این مترجمان عموماً شامل شاهزادگان و درباریانی می‌شدند که به‌عنوان دانشجو در اروپا تحصیل‌کرده بودند.
سرانجام اولین دارالترجمه ایران چه شد؟
در ادامه، ناصرالدین‌شاه دارالترجمه ناصری را به یک وزارت خانه به نام انطباعات تبدیل کرد و آن را گسترش داد. اعتمادالسلطنه این وزارت خانه را به بخش‌های مختلف تقسیم کرد تا هر بخش مسئولیت خاصی را بر عهده بگیرد. این وزارت خانه به بخش‌های ترجمه، نشر، تألیف، اخبار و روزنامه و بخش صدور مجوز تقسیم شد.
پس از درگذشت اعتمادالسلطنه در سال ۱۳۱۳ هجری قمری، برادرزاده او وزارت این وزارت‌خانه را بر عهده گرفت و وزیر جدید جدیت و علاقه وزیر سابق را نداشت. وزارت انطباعات به‌مرور از حالت تألیف، ترجمه و نشر آثار علمی و ادبی خارج شد و فقط نقش ممیزی و ارائه‌دهنده مجوز را ایفا می‌کرد. دیگر اهمیت قبل را نداشت و روزبه‌روز ضعیف‌تر شد و پس از انقلاب مشروطه به‌کلی حذف شد.
ترجمه راهکاری برای پیشرفت کشور
همانطور که تاکنون دریافته‌اید، ترجمه یکی از مهم‌ترین اصل‌های پیشرفت و موفقیت یک کشور یا یک جمعیت است. برای درک بهتر این موضوع بیایید تصور کنیم که هیچ‌گاه کتاب‌های پزشکی به فارسی ترجمه نشده بودند. آن موقع وضعیت سلامت مردم کشور در چه حالی بود؟
بهبود اوضاع فرهنگی و علمی یک کشور، هرگز در کوتاه‌مدت اتفاق نمی‌افتد و قطعاً ترجمه یکی از ستون‌های این اتفاق است.
در عصر قاجار، باوجود خفقان و فقر بسیار زیاد، ترجمه باعث شد تا سطح علمی و فرهنگی کشور ارتقا پیدا کند. اگر امروز به موضوع ترجمه تخصصی اهمیت بیشتری بدهیم، به چه موفقیت‌هایی خواهیم رسید؟
امروزه با توجه به پیشرفت فناوری و ارتباطات، حمل‌ونقل و پیشرفت علمی کشور، بسیار آسان‌تر از گذشته می‌توانیم به ترجمه آثار مهم بپردازیم. وجود تعداد بسیاری زیادی از مترجمان خبره و باتجربه نشان‌دهنده این است که در صورت وجود حمایت‌ها و ایجاد زیرساخت‌ها، می‌توانیم با کمک افراد متخصص کشور را غنی کنیم.
آیا با حمایت دولت و با همکاری نهادهای خصوصی، انجام ترجمه‌های سازماندهی‌شده نسبت به گذشته، کار بسیار آسان‌تری نیست؟ آیا تربیت مترجمان خبره در دانشگاه‌ها، نسبت به قبل تسهیل نشده است؟
با استفاده از ظرفیت‌های فعلی کشور و دانش‌آموختگان رشته مترجمی می‌توان با همکاری با بخش خصوصی آثار قابل‌توجه فرهنگی و علمی را به‌راحتی باکیفیت بسیار بالا ترجمه کرد. نتیجه ترجمه این آثار علمی و فرهنگی چیزی جز آگاهی بخشی، بهبود اوضاع کشور، پیشرفت صنعت نیست.
جشنواره ترجمه ادبی ترجمیک
ما در ترجمیک، به‌عنوان عضو کوچکی از جامعه ترجمه ایران، با برگزاری جشنواره سالانه ترجمه ادبی سعی داریم تا درراه پیشرفت فرهنگ و ادب کشور قدمی برداریم. دومین دوره این جشنواره از ۱ تا ۷ اردیبهشت ۱۴۰۰ برگزار می‌شود. برای اطلاع از جزییات جشنواره، لطفاً به سایت جشنواره ترجمه ادبی ترجمیک مراجعه کنید.
3 دیدگاه در «اولین سفارش ترجمه در تاریخ ایران! سرگذشت دارالترجمه ناصری»