ویرایش متن و ویراستاری یا ادیتوری به فرایند انتخاب، اصلاح و آماده‌سازی محصولات متنی برای انتقال اطلاعات می‌گویند. در فرایند ویرایش تصحیح، تلخیص، سازماندهی با هدف تولید اثری منسجم، یکدست، بی غلط، دقیق و کامل صورت می‌گیرد. به شخصی که ویرایش متن را انجام می‌دهد، ویرایشگر یا ویراستار متن می‌گویند.
بسیاری از مطالب وبلاگ ترجمیک به نکات ویرایش متن و آموزش ویرایش اختصاص یافته است. در این مطلب از وبلاگ ترجمیک به تاریخچه و اهمیت نگارش در طول تاریخ ایران و جهان می‌پردازیم.
همچنین در وبلاگ ترجمیک بخوانید:
اولین سفارش ترجمه در تاریخ ایران!
شغل ویراستاری چیست؟ (بررسی مهارت‌ها و وظایف ویراستار)
۷ نکته ساده برای نوشتن یک متن فارسی بی غلط + مثال کاربردی
در این مطلب خواهید خواند:
تاریخچه ویرایش متن در ایران
اهمیت ویرایش متن بر هیچ کس پوشیده نیست. متن‌های هیچ ناشری بدون ویرایش متن خوانده نخواهد شد و کیفیت آن نشریه پایین خواهد آمد.
دکتر عبدالحسین زرین‌کوب از زبان عماد کاتب نقل می‌کند: «چنان دیدم که هیچ کس کتابی نمی‌نویسد الاّ که چون روز دیگر به آن بنگرد، گوید که اگر فلان سخن چنان بودی یا اگر فلان کلمه به آن افزوده می‌شد، بهتر می‌بود.»
ابتدایی‌ترین ویرایش‌ها را می‌توان به کتیبه بیستون نسبت داد. این کتیبه در کرمانشاه به سه زبان پارسی باستان، ایلامی و بابلی نوشته شده است و از ظاهر و ارایش نوشته‌ها پیداست که شخصی مسلط به این زبان‌ها ترجمه کرده و سپس آن را ویرایش کرده است.
پس از آن می‌توان به نظم و آرایش نوشته‌های اوستا اشاره کرد. برای دوره‌های پیش از اسلام، می‌توانیم از ترجمه کلیله و دمنه یاد کنیم. داستان‌های این کتاب از زبان هندی به فارسی میانه ترجمه شد و سپس با استفاده از زبان‌های میانجی به فارسی برگردان شد. این ترجمه یکی از آثار قابل توجه پیش از اسلام است و نشان دهنده این است که در آن زمان ویرایش به صورت تخصصی و به شکل امروزی وجود نداشته است؛ اما روی متن‌های مهم انجام می‌شده است.
نمونه‌های ارزشمند دیگری مانند ترجمه هزار و یک شب از هندی و ترجمه قرآن کریم از عربی نیز وجود دارند. نوشته‌ای از دوران صفویه به نام مُنشآت سلیمانی وجود دارد که اولین تلاش برای آراستن رسم‌الخطی در آن دیده می‌شود.
تاریخچه ویرایش متن در ایران به چهار بخش تقسیم می‌شود: پس از دوره قاجار، دوره قاجر، دوره پهلوی و پس از انقلاب.
ویرایش متن در دوره قاجار
در دوره قاجار اکثر کتاب‌ها دست نویس بودند و کسی به ویرایش متن اهمیت چندانی نمی‌داد. در زمان قاجار افرادی به نام منشی وجود داشتند که نسخه خطی کتاب را برای مؤلف می‌خواندند و بسته به نظر نویسنده، کتاب را تصحیح می‌کردند.
در این دوره افرادی شغل محبر را بر عهده داشتند. محبر شخصی بود که متن‌ها و اسناد مردم را آراسته و غلط گیری می‌کرد. طبق اسناد موجود اولین ویراستاران ایرانی در همین دوره شروع به کار کردند.
در این دوره نهضتی برای ترجمه متن‌های قرآنی و کتاب‌های دینی از زبان عربی شکل گرفت. نهضت‌های علمی فرهنگی ترجمه‌ای و ویرایش متن جرقه‌های انقلاب مشروطه را زد.
در کتاب سرگذشت مطبوعات ایران نقل شده است: «در مطبوعات دوره محمدشاه و ناصرالدین شاه افرادی بودند که وظیفه داشتند سبک نگارش نویسندگان را به فهم عامه مردم نزدیک کنند. یعنی با دخل و تصرفاتی در متون، از دشواری نثر بکاهند و درک آن را برای مردم آسان‌تر کنند. نخستین فردی که از این گروه اقدام به اصلاح نوشته‌های نویسندگان می‌کرده است، میرزامحمد جعفر ادیب شیرازی بوده که به عنوان منشی کاغذ اخبار هم معروف بوده است.
میرزا علی نائینی ملقب به صفاالسلطنه، میرزا محمود ملک‌الشعرای کاشانی، حکیم سامانی، میرزا ابومحمد شیبانی، میرزاتقی کاشانی، میرزا معتمدالدوله، مرتضی قلی، میرزا عبدالوهاب محرم یزدی و محمود افشار از افرادی بودند که در دارالترجمه ناصری در مطبوعات ایران به ویرایش متن می‌پرداختند.
عده‌ای بر این باورند که اولین شخصی که به طور جدی در ایران کار ویرایش را پیگیری کرده است، محمدعلی فروغی در دوره مظفرالدین شاه بوده است. تا پیش از فروغی، کار ویراستاران بیشتر به درست نویسی و غلط یابی اختصاص داشته است؛ اما محمد علی فروغی به دلیل سواد علمی-فلسفی، به ویرایش محتوایی کتاب‌ها می‌پرداخته است. محمد علی فروغی پس از این دوره به فردی پرنفوذ و تاریخ‌ساز در دربار تبدیل می‌شود.
در دوره قاجار نشانه گذاری و علائم سجاوندی در متون فارسی وجود نداشت و این علائم در دوره‌های بعدی وارد زبان فارسی شدند. در مطالب بعدی وبلاگ ترجمیک، به نحوه راه یابی این علائم به زبان فارسی می‌پردازیم.
تاریخچه ویرایش متن در دوران پهلوی
ویرایش متون درسی در دوره رضاشاه آغاز شده است. احمد آرام، از اولین مؤلفان کتاب‌های درسی در ایران، بر این باور است که اولین ویراستار به معنای امروزی در دوره رضاشاه، غلامحسین خان رهنما است:
او دراین‌باره می‌گوید: «در طول سال‌های ۱۳۰۵ و ۱۳۰۶ من و دکتر فصیحی و دکتر نصیری (برادر ارتشبد نصیری، رئیس ساواک) تصمیم به نگارش کتاب درسی برای دانش‌آموزان گرفتیم زیرا آن زمان در مدارس کتاب درسی وجود نداشت و دانش‌آموزان به ناچار همه درس‌ها را می‌نوشتند و جزوه برمی‌داشتند. ما سه نفر یک دوره کتاب فیزیک و شیمی را برای دانش‌آموزان دوره متوسطه نوشتیم و اصلاح آن را به عهده یکی از معلمان فیزیک به نام مرحوم غلامحسین خان رهنما گذاشتیم. او نه تنها در فیزیک، بلکه در فارسی و عربی تبحر داشت و مدتی در مدرسه آلمانی‌ها کار کرده بود.»
در سال ۱۳۱۳ در دوره رضا شاه دانشگاه تهران تأسیس شد و دانشجو پذیرفت و مهم‌ترین مشکل اساتید دانشگاه این بود که دانشجویان کتاب درسی نداشتند و هیچ مبنایی برای تدریس به دانشجوها وجود نداشت. پس از آن از اساتید دانشگاه درخواست کردند تا معلومات خود را به صورت جزوه درسی در بیاورند و در اختیار دانشگاه قرار دهند.
پس از آن، در سال ۱۳۲۶ انتشارات دانشگاه تهران آغاز به کار کرد و جزوه‌های اساتید دانشگاه را به پس از ویرایش به کتاب درسی تبدیل می‌کردند. تا سال ۱۳۳۳، واحد انتشارات دانشگاه تهران به صورت یکپارچه به ویرایش کتاب‌های درسی می‌پرداختند.
در سال ۱۳۳۱، آمریکا به دنبال اهداف سیاسی، انتشارات فرانکلین را در ایران تأسیس کرد و در نتیجه کار این نهاد، بخشی از مردم ایران روشن فکر شدند. این پیشرفت به این دلیل رقم خورد که مجله فرانکلین، حجم زیادی از رمان‌ها، مجلات و داستان‌کوتاه های مدرن را در ایران ترجمه می‌کرد و اولین نهاد آموزشی ویرایش متن در ایران، در انتشارات فرانکلین تأسیس شد.
انتشارات فرانکلین، ویراستاران خبره‌ای همچون نجف دریابندری، کریم امامی، دکتر مرندی، محمود بهزاد و … را تربیت کرد. نخستین شیوه‌نامه‌ها هم در انتشارات فرانکلین تدوین شد. این موسسه به صورت کاملاً علمی به آموزش ویراستاران پرداخت.
در انتشارات فرانکلین از سال ۱۳۳۴ تا ۱۳۵۴ حدود هزار عنوان کتاب از زبان‌های فرانسه، انگلیسی، آلمانی به فارسی ترجمه و منتشر شد. ویرایش این کتاب‌ها در زبان فارسی بر عهده کارمندان و ویراستاران خود موسسه بوده است.
در این سال‌ها محمد علی فروغی تأسیس فرهنگستان ادب فارسی را به رضا شاه پیشنهاد کرد و واژه ویرایش در سال ۱۳۴۴ در زمان فرهنگستان به زبان فارسی راه یافت. پیش از آن به ویراستار متن فارسی، ادیتور می‌گفتند. ویرایش واژه‌ای از زبان پهلوی اشکانی به معنی نظم دادن، آراستن و مرتب کردن است.
ویرایش متن در دوره پس از انقلاب اسلامی
نام انتشارات فرانکلین در سال ۵۶ به انتشارات نومرز تغییر کرد و بعد از انقلاب این به سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی تبدیل شد. بنگاه ترجمه و نشر کتاب هم بعد از انقلاب به انتشارات علمی و فرهنگی تغییرنام داد.
از کارهای مهم انجام شده بعد از انقلاب اسلامی، برگزاری دوره‌های ویرایش و آموزش ویراستاری بوده است. آموزش ویرایش در این دوره در مرکز نشر دانشگاهی، سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، پژوهشگاه علوم انسانی، اتحادیه ناشران و جهاد دانشگاهی دانشگاه تهران برگزار شده است.
نهاد ویرایش در بعضی از دایره‌المعارف‌ها مانند دائره‌المعارف بزرگ اسلامی و دانشنامه جهان اسلام، تأسیس شد. دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، از حیث کیفیت و به کارگیری ویراستاران خبره اهمیت بسیاری داشته است.
تأثیر ویرایش متن از گذشته
فواید ویرایش برای ادبیات و فرهنگ
حفظ رسم الخط فارسی: یکی از ویژگی‌های هر کشور و مردمی، زبان، رسم الخط و نوشتار آن کشور است. اگر قانون مدون و منطقی‌ای برای تعیین نحوه نگارش افراد وجود نداشته باشد، به مرور زمان و با دوگانگی و چندگانگی، رسم الخط دچار ایراد شده و شکل یکسان و یکپارچه خود را از دست می‌دهد.
یکسان سازی نوشتار: اگر تا به حال به متن‌های حقوقی در دعاوی حقوقی برخورده باشید، به احتمال زیاد مفهوم نوشته را درک نخواهید کرد. به این دلیل که در متن‌های حقوقی از واژه‌ها و عبارات عربی و تخصصی حقوق به وفور استفاده می‌شود و برای مردم عادی قابل درک نیست.
به همین دلیل، اگر ویرایش به صورت جمعی و جدی در همه حوزه‌های زبانی و نوشتاری کشور اجرا شود، رسم الخط و عبارت‌های یکسانی ایجاد می‌شود که برای همگان قابل فهم باشد.
از بین رفتن تردیدها در انتخاب: در حال حاضر دیگر همه می‌دانند که «نمازگذار» غلط است. ویراستاران فرهنگستان برای از بین رفتن تردید ویراستاران و فارسی نویسان کتاب دستور خط فارسی را منتشر کرده‌اند تا تردید افراد را برای استفاده از زبان نوشتاری از بین ببرند.
کمک به خوانندگان: تا به حال کتاب بی کیفیت و نا ویراسته با چاپ افست را مطالعه کرده‌اید؟ اگر به چنین کتاب‌هایی برخورده باشید، می دانید که خواندن این کتاب‌ها برابر است با تلف کردن وقت. به این دلیل که هیچ برداشت دقیقی از متن نخواهید داشت و چشم و ذهن شما برای فهم متن خسته خواهد شد.
متن ویرایش شده و آراسته، نه تنها شما را از مطالعه دور نمی‌کند، بلکه به دلیل آراستگی، شما به مطالعه جذب می‌کند.
به روز شدن رسم الخط و زبان: زبان پدیده‌ای زایا و همیشه در حال گذار و تغییر است. گویشوران مختلف در نقاط مختلف، به مرور زمان و از طریق گفتار، زبان را دچار تغییر می‌کنند. وام گرفتن واژه‌ها و پدیده‌ها از خارج نیز باعث تحول زبان می‌شود. تغییر گفتار آسان است و هیچ کس در مقابل آن مقاومت و تردید نمی‌کند.
اما اگر نوشتار هم‌گام با گفتار تغییر نکند چه اتفاقی رخ خواهد داد؟
اگر با زبان فرانسه آشنایی داشته باشید، جواب این سؤال را می دانید. در زبان فرانسه گفتار و نوشتار با یکدیگر بسیار فاصله دارند. به این معنی که بسیاری از حروف در نوشتار وجود دارد که زاید هستند و تلفظ نمی‌شوند؛ اما باید نوشته شوند. دلیل این مسئله به روز نشدن رسم الخط فرانسه هم‌زمان با تغییر گفتار است.
کاهش ایرادات و مشکلات محتوایی و علمی: ویرایش متن تنها به رفع ایرادات نگارشی و دستوری اختصاص ندارد. انواع ویراستار ها به ویرایش بخش‌های مختلف متن می‌پردازند. ویراستار محتوا، درون مایه متن را بررسی می‌کند و در صورت وجود ایراد و تناقض، آن‌ها را اصلاح می‌کند.
ویراستار علمی نیز به همین ترتیب، با استفاده از سواد علمی و تخصصی خود تناقض‌ها و اشتباه‌های علمی متن‌های علمی را برطرف می‌کند. در درازمدت این فرایند باعث بهبود علمی متن‌ها و جلوگیری از اشکال‌های سهوی و عمدی می‌شود.
زیبایی بصری نوشته‌ها: قدرت بینایی سهم بزرگی در یادگیری و تجزیه و تحلیل ما دارد. اگر ذهن ما نوشته‌ای را از لحاظ بصری پسند نکند، از محتوای آن متن هم استفاده نخواهد کرد و در مقابل آن مقاومت می‌کند.
درست مانند غذایی است که مزه بسیار خوبی دارد؛ اما ظاهر زیبایی ندارد. بسیاری از افراد به دلیل ظاهر غیر جذاب، از خوردن این غذا صرف نظر می‌کنند. پس آراسته و ویراسته بون متن نیز باعث جذب قدرت بصری افراد می‌شود.
رفع ایرادات سهوی ترجمه: بر خلاف ریاضی و علوم مختلف، ترجمه صرفاً یک علم نیست و از قانون‌های خاص پیروی نمی‌کند. یعنی ترجمه مانند ریاضی صفر و صدی نیست و کاملاً نسبی و غیر قطعی است. طبیعی است که در امری نسبی خطاهای زیادی وجود داشته باشد. ویراستار پس از مترجم، متن را از دید تحلیلی بررسی می‌کند و تا حد امکان ایرادهای ترجمه را از بین می‌برد.
افزایش سطح مطالعه: با ویراسته بودن تمام متن‌ها و کتاب‌ها و از بین رفتن کتاب‌های بی کیفیت، خوانندگان و نوجوانان بیشتری به مطالعه و علم روی خواهند آورد و این مسئله در بلند مدت باعث پیشرفت سطح علمی کشور می‌شود.
آموزش غیر مستقیم درست نویسی به نسل آینده: آیا تا به حال شده است که یک لغت ناشناخته را به اشتباه تلفظ کنید و پس از پی بردن به اشتباه خود، باز هم نتوانید آن را درست تلفظ کنید؟ اگر کودکان ما از ابتدا در کتاب‌های درسی و کتاب‌های داستانی کودکان با متن ویرایش شده عجین شوند، در آینده به راحتی درست نویسی را خواهند آموخت و از ابتدا به غلط نمی‌افتند.
تأیید متون ادبی، علمی و فرهنگی در رسانه‌های معتبر: مجله‌ها، نشریه‌ها و نهاد های علمی، ادبی و فرهنگی نماد و الگو صحیح نویسی در هر جامعه‌ای هستند و هیچ‌گاه متنی با ایرادهای ویرایشی را برای انتشار نمی‌پذیرند؛ حتی اگر متن از باقی جنبه‌های علمی یا ادبی و هنری بسیار ارزشمند باشد.
برای همین اگر می‌خواهید متن علمی یا هنری- ادبی را برای مجله یا نشریه‌ای ارسال کنید، باید اول از یک یا چند ویراستار برای ویرایش متن خود کمک بگیرید.
کارآفرینی: با توجه به ترویج رسانه‌ها و اینترنت، روزانه نوشته‌های بسیاری از منابع معتبر منتشر می‌شود که نیاز به ویرایش دارد. اگر در تمام نهاد های موجود شخصی یا اشخاصی را به عنوان ویراستار استخدام کنند، کمک شایانی به کارآفرینی و بهبود وضعیت علمی کشور می‌شود.
اعتبار بخشی به نوشته: همان طور که قبلاً هم ذکر شد، متنی که از لحاظ بصری و ویرایشی ایرادهای فاحشی داشته باشد، هرگز مورد قبول افراد واقع نخواهد شد. به همین دلیل برای اعتبار بخشی به متن علمی، هنری و ادبی خود باید کار نهایی را در اختیار یک ویراستار خبره‌ای قرار دهید تا متن شما معتبر شود.
ای کاش که در کشور ما، به خصوص از سوی فرهنگستان زبان، به نکات ویرایش و دستور خط فارسی بیشتر پرداخته شود و آموزش درست نویسی و اصلاح غلط نویسی های رایج، بیشتر جدی گرفته شود تا روزانه، حتی در رسانه‌های رسمی کشور، شاهد اشتباهات رایج نگارشی نباشیم.
امیدواریم که ما هم در مکالمات و ارتباطات روزمره خود از غلط نوشتن جلوگیری کنیم و اگر نگارش درست یک واژه را می دانیم، از روی سهل انگاری آن را اشتباه ننویسیم.
خدمات ویرایش کتاب و مقاله در ترجمیک
یافتن، ترجمه، ویرایش و چاپ کتاب فرایندی طولانی و دشوار است و به گروه متخصصی در این حوزه‌ها نیاز دارد. در ترجمیک می‌توانید کتاب خود را با منطقی‌ترین هزینه ترجمه کنید و آن را زیر نظر بهترین ویراستارهای ایرانی ترجمه کنید.
ویرایش مقاله نیز در ترجمیک به دو دسته تقسیم می‌شود. در ویرایش تخصصی می‌توانید دائماً با ویراستار در ارتباط باشید و نقطه نظرات خود را روی مقاله‌تان اعمال کنید و در ویرایش نیتیو، متن انگلیسی مقاله شما توسط ویراستار بومی انگلیس ویرایش خواهد شد.
یک دیدگاه در «تاریخچه ویرایش در ایران| اولین ویراستار ایرانی کیست؟»;