ویراستاری علمی مقاله یکی از شرط‌های مهم در پذیرفته شدن هر مقاله در محافل علمی و دانشگاهی است. ویرایش مقاله قبل از ارائه به هر مرکز انتشاری نکته‌ای است که همه نویسندگان و محققین از آن اطلاع دارند و اهمیت آن را درک می‌کنند. بدون یک ویراستاری مناسب بر روی متن، خامی نگارش از بین نمی‌رود و ظاهر ناآراسته و ابهام معنای عبارت‌ها و واژگان به‌کاررفته می‌تواند سبب شود که متن نظر خوانندگان را به خود جلب نکند.
در این مطلب قصد داریم که به بررسی شیوه‌های مختلف ویراستاری بپردازیم و پنج تفاوت عمده و اصلی ویراستاری مقاله علمی را از ویراستاری متن ادبی را برشماریم. اگر شما هم قصد ارائه یا ترجمه مقاله علمی به مرکز دانشگاهی، علمی و یا انتشاراتی دارید، حتماً تا انتهای این مطلب، همراه ما باشید.
برای خواندن مطالب مرتبط، به وبلاگ ترجمیک مراجعه کنید.
در این مطلب خواهید خواند:
ویراستاری چیست؟
«ویراستاری» از مصدر «ویراستن» مشتق می‌شود و به معنی «نظم و نظام بخشیدن به مجموعه‌ای از اشیا» است. برای بررسی دقیق‌تر، لطفاً مطلب ویراستاری چیست را مطالعه کنید.
ما شیوه‌های ویراستاری مختلفی بر اساس جنس و موضوع متن‌ها داریم که در ادامه نگاهی اجتماعی به آن می‌اندازیم.
- ویرایش فنی یا صوری: ساده‌ترین نوع ویراستاری استفاده از اصول دستور زبانی و علائم سجاوندی در یک متن است. علائم سجاوندی (مانند نقطه، ویرگول، فاصله، نیم‌فاصله و موارد دیگر) می‌تواند خوانش متن را تسهیل کند و به تسهیل درک معانی کمک کند. اغلب ویرایشگرهای ماشینی امروزی، می‌توانند پیشنهاد‌های خوبی را در این زمینه به شما بدهند.
هر واژه‌ای در متون ادبی دارای شکل درستی از حروف، ترتیب و اعراب‌گذاری است. در زمان نگارش یک متن استفاده درست از کلمات و درستی واژه‌گزینی با املای مناسب می‌تواند به درک درست منظور نویسنده کمک کند.
ویرایش زبانی و دستوری: گام سوم در ویراستاری هر متنی بهره‌گیری از قواعد دستور زبانی است. استفاده درست از نهاد و گزاره‌ها، استفاده درست از فعل و نیز رعایت ارتباط میان واژگان‌ها در این سطح از ویراستاری بررسی می‌شود.
ویرایش محتوایی: در این بخش، ویراستار می‌کوشد که با انجام ویراستاری ادبی در متن به آن قالبی دهد که خوانند به اشراف کامل نسبت به منظور نویسنده دست پیدا کند. در زمان ویراستاری ادبی تلاش ویراستار حفظ معنا و انتقال درست‌تر آن بابیانی متفاوت و خواناتر است.
ویراستاری تخصصی و علمی: زمانی که شما مقاله علمی می‌نویسید ترجمه مقاله‌ای را به ویراستار ارائه می‌دهید، ویراستار تنها به دنبال ساختار ادبی متن نیست و اول باید درستی علائم، فرمول‌ها، نتایج و استنباط‌ها، درستی ترتیب مراحل، گفته‌ها و ناگفته‌ها، پرسش‌ها و پاسخ‌ها را بررسی کند.
درواقع ویراستاری علمی کاری دوچندان سخت‌تر از نویسنده اصلی انجام می‌دهد و گام‌های ویرایشی او کوتاه‌تر و دقت او بیشتر است.
- ویراستاری تاریخی: این شکل از ویراستاری به نام «حاشیه‌نویسی» و یا «شرح نویسی» شناخته می‌شود. در اینجا ویراستار ساختار متن تاریخی را دست‌کاری نمی‌کند، بلکه متن را با ذکر مواردی بازنویسی می‌کند. این کار به‌خصوص برای اشعار قدیمی، تفاسیر آیات و متون تاریخی بسیار رایج است. هدف ویراستار آن است که معنی و منظور نویسنده را برای خواننده معاصر بازگو کند، درعین‌حال صحت تاریخی اثر را نیز حفظ کند.
ویراستاری ادبی
ویراستاری ادبی درواقع نوعی هنر است. هنگامی‌که سخن از متون ادبی به میان می‌آید، ذهن ما ناخودآگاه به سمت شعر و یا آثار ادبی قدیمی می‌رود. درصورتی‌که آثار ادبی جامعیت بسیار بیشتری دارد و از شعر تا نثر را در برمی‌گیرد. متون خبری، گزارش‌های روزانه، متون تاریخی، متون فلسفی و بسیاری از متون شاخه‌های علوم انسانی را می‌توان بخشی از متون ادبی در نظر گرفت. مهم‌ترین ویژگی‌های ویرایش متون ادبی به شرح زیر است:
- متن ادبی باید به‌دقت از علائم سجاوندی بهره بگیرد. در ویراستاری متون ادبی که گاه در آن متون حقوق و فلسفی هم دیده می‌شود، استفاده درست از علائم سجاوندی نقشی مهم و حیاتی دارد.
- واژه‌گزینی درست در ویراستاری ادبی مهم است. یکی از مواردی که در ویراستاری ادبی باید در نظر داشت واژه‌گزینی است. شعرا، نویسندگان، حکما و فلاسفه و حتی حقوق‌دانان تمایل زیادی به استفاده از واژه‌هایی دارند که معنای چندگانه و استعاره‌ای دارد، ویراستار ادبی باید مراقب واژه‌ها باشد و واژه‌هایی را برگزیند که معنی درستی را انتقال دهند.
- املای درست در متون ادبی مهم است. رسم‌الخط در فارسی به‌گونه‌ای است که واژه‌های غلط‌انداز بسیاری دارد. واژه‌هایی مثل «گِرد، گَرد، گُرد»، «شیر، شیر و شیر» یا «بسط، بست».
- دستور زبان ادبی نکته چهارمی است که ویراستاری ادبی به آن می‌پردازد. در متن ادبی به‌خصوص متن ادبی هنری، نویسندگان آن‌چنان توجهی به دستور زبان نمی‌کنند؛ در اینجا کار ویراستار این است که دستور زبان را تا حدی که به متن آسیب نزند به شکل درست بازگرداند. در متون حقوقی و فلسفی اما استفاده از دستور زبان شدت پیدا می‌کند و ویراستار باید عمق بیشتری را در متن جستجو کند.
- مفهوم و محتوای متن آخرین نکته‌ای است که در متون ادبی باید مورد ویرایش ادبی قرار گیرد. گاه همه آنچه در بالا گفته شد، درست است؛ اما نمای جملات و بیان آن‌ها خوب نیست. واژه‌های بهتر و جملات خوش ساختار قابل پیشنهاد است. در اینجاست که ویراستار ادبی دست‌به‌کار می‌شود و سعی در اصلاح متن می‌کند تا تفهیم بهتری از معنی ایجاد کند.
ویراستاری تخصصی و علمی
تاریخچه ویرایش تخصصی و علمی، به‌خصوص در سده‌های اخیر که رشد و شکوفایی علم دوچندان شده است، غیرقابل‌انکار است. اکنون ما در دوره‌ای زندگی می‌کنیم که انبوهی از متن‌های علمی هرروز بر روی رسانه‌های مختلف منتشر می‌شود و دستاوردهای علمی دانشمندان از این راه به جامعه انسانی عرضه می‌شود.
ویرایش تخصصی و علمی نیز دغدغه‌های خود را دارد که در ادامه به آن می‌پردازیم:
به‌مانند ویرایش ادبی، علائم سجاوندی در اولین گام اصلاح و ویراستاری متن قرار می‌گیرد؛ اما در اینجا ما با تفاوتی رو‌به‌رو هستیم. متون علمی مملو از عدد، علامت، نشانه و اصطلاحات فنی است. همچنین گاه لغات نیازمند بازنویسی به زبان‌اصلی هستند. در اینجا علائم سجاوندی با نشانه‌های علمی ترکیب می‌شوند و ویراستار باید به هر دو دقت داشته باشد.
واژه‌گزینی در ویراستاری علمی بسیار مهم است. در متونی مانند شیمی و پزشکی، لغات دارای پسوندها و پیشوندهایی هستند که اشتباه استفاده کردن از هرکدام می‌تواند نتایج حاصل از یک دستاورد را به‌طورکلی تباه کند. پس در اینجا دقت به واژه‌ها، پسوندها، پیشوند و معادل‌های لاتین بسیار مهم است.
املای کلمات بسیار مهم است. همان‌طور که در بند قبل گفته شد، در بسیاری از متون علمی، لغات شباهت‌های نوشتاری زیادی با هم دارند. این موضوع به خاطر آن است که بسیاری از کلمات در علوم ریشه ادبی و عامیانه ندارند و بر اساس قواعد مشخصی ساخته می‌شوند.
در اینجا به خاطر نامأنوس بودن واژه‌ها، اشتباهات املائی بسیار رایج است. به‌خصوص آن‌که حتی ویرایشگرهای ماشینی نیز چنین مخازنی ندارد که به ویراستاران کمک کند تا بتوانند متوجه چنین مشکلاتی شوند.
- ساختار متن در ویرایش مقاله و متون علمی بسیار مهم است. برخلاف متون ادبی، به‌خصوص متون ادبی هنری، ویرایش مقاله‌های علمی بر اساس روش منطقی پیش می‌رود.
- نویسنده در ابتدا طرح موضوع می‌کند، مبنا و استقرا قرار می‌دهد و بعد با استدلال و استنتاج به‌پیش می‌رود و درنهایت قضایا و آزمایش‌های علمی را یک‌به‌یک بیان می‌کند، نتایج را رد و یا قبول می‌کند، از اعداد و فرمول و جدول استفاده می‌کند یا آن‌که تصاویری را عرضه می‌کند.
در اینجا ویراستار، باید سکان دقت و منطق را در دست بگیرد و بافت متن را به‌گونه‌ای اصلاح کند که متن دچار آشفتگی نشود، استدلال‌ها بی ترتیب نباشند و استنتاج‌ها دقیقاً بر اساس استقراهای ابتدایی باشد. همچنین صحت آنچه گفته شد با واقعیت نیز گاه موردبررسی قرار می‌گیرد.
تفاوت‌های اصلی ویراستاری علمی و ادبی
با توجه به آنچه گفته شد، ۵ تفاوت اصلی در ویراستاری علمی و ویراستاری ادبی به شرح زیر است:
| نوع ویرایش | ویراستاری ادبی | ویراستاری علمی |
| فنی و صوری | محدود به علائم سجاوندی معمول مانند نقطه، ویرگول و علامت تعجب، سؤال و غیره است. | علاوه بر علائم سجاوندی، درستی نشانه‌ها، اعداد و مقادیر نیز باید در نظر گرفته شود. |
| واژه‌گزینی | در متون ادبی هنری، تقریباً دست نویسنده و ویراستاری برای واژه‌گزینی باز است؛ اما در متون حقوقی و فلسفی این موضوع با دقت بیشتری انجام می‌شود. | واژه‌ها دقیقاً و بدون تأثیر از احساس نویسنده و ویراستار انتخاب می‌شوند. واژه‌ها می‌تواند معادل‌های لاتین داشته باشد و به شیوه خاصی نیز ساخته می‌شود. هر واژه دقیقاً معنی مشخصی را در هر علمی دارد. |
| درست‌نویسی | تأکید در اینجا بر درست‌نویسی واژه‌هاست. نویسنده و ویراستار تنها سعی می‌کنند واژه را به‌صورت املایی درست بنویسند و یا از اعراب‌گذاری برای جلوگیری از خلط معنا استفاده کنند. | در متون علمی بسیاری از واژه‌ها بر اساس پسوند و پیشوند ساخته می‌شود. حتی خود واژه‌ها نیز بسیار نامأنوس و غیرمتداول هستند و نویسنده و ویراستار باید آن‌ها را با منابع اصلی علمی تطبیق دهند. |
| دستور زبان | دستور زبان در اینجا نقش تکمیلی دارد. در متون هنری و ادبیاتی چندان به آن توجه نمی‌شود؛ اما در متون حقوقی و فلسفی سعی می‌شود که از دستور زبان به‌عنوان ابزاری برای بیان درست‌تر استفاده شود. | در متون علمی علاوه بر دستور زبان معمول و رایج با شیوه گفتمان علمی هر علم روبرو هستیم. در اینجا ویراستار باید منطق بیان را نیز در نظر داشته باشد. به‌خصوص در علومی که نشانه‌ها نقش مهمی دارند (مانند شیمی و ریاضیات)، رعایت دستور زبان و ارتباط جملات و عبارت‌های علمی با متن باید بررسی شود. |
| ساختاری | متن بر اساس سلیقه نویسنده به‌پیش می‌رود. در متون حقوق و علمی و گاه تاریخی انضباطی در متن دیده می‌شود؛ اما ساختار متن آزادانه‌تر از متون علمی است. | متن بر اساس منطق و استدلال پیش می‌رود؛ نه نویسنده و نه ویراستار نمی‌توانند در بیان موضوعات سلیقه‌ای عمل کنند، روند متن از مقدمه تا نتیجه تماماً بر اساس استدلال و استنتاج است. |
البته موارد دیگری در اینجا ناگفته ماند برای مثال، برخی از سازمان‌های انتشاراتی ممکن است در زمینه ویرایش ادبی آیین‌نامه‌های دیگری نیز داشته باشد. استفاده از مراجع نیز موضوعی است که در مقالات علمی باید به آن اشاره شود که در این مطلب نمی‌گنجد؛ اما آنچه در اینجا برای ما مهم است آن است که بتوانیم پنج تفاوت اصلی ویراستاری مقاله علمی با ویراستاری متون ادبی را تبیین کنیم.
برای ثبت سفارش ویرایش تخصصی به بخش ثبت سفارش ویرایش تخصصی ترجمیک مراجعه کنید.
