اول اردیبهشت ماه زادروز شیخ اجل، سعدی شاعر گران‌قدر ایران‌زمین است که به‌عنوان روز بزرگداشت سعدی در تقویم ملی ایرانیان ثبت شده است. به همین بهانه تصمیم داریم نگاهی کوتاه به زندگی این شاعر و نویسنده نام‌آشنای ایران و تأثیر او بر ادبیات جهان داشته باشیم.
در این مطلب خواهید خواند:
زندگی‌نامه
ابومحمّد مشرف‌الدین مصلح بن عبدالله بن مشرف (۶۰۶ – ۶۹۰ هجری قمری) متخلص به سعدی و ملقب به شیخ اجل، استاد سخن و پادشاه سخن در شیراز متولد شد. وی مقدمات علوم شرعی و ادبی را در شیراز فراگرفت و در نوجوانی برای ادامه تحصیل در نظامیه بغداد، رهسپار آن دیار شد. سفر به بغداد آغاز سفرهای طولانی سعدی به عراق امروزی، سوریه قد‌یم (شامل لبنان کنونی)، مصر، حجاز و قسمت‌‌هایی از آناتولی بود.
شیخ اجل در مدت اقامت خود در دمشق از دوستان خود دلگیر و سر به بیابان می‌‌گذارد، ولی اسیر گشته و در شهر طرابلس به کار اجباری گماشته می‌‌شود كه در آنجا توسط یك تاجر خریداری و آزاد می‌گردد. پس از آن سعدی در اواخر سن ۴۶ سالگی به زادگاه خود باز‌می‌گردد و تحت حمایت اتابکان فارس به‌ویژه سعد بن زنگی قرار می‌گیرد و از همین روی تخلص سعدی را برای خود بر‌می‌گزیند.
او نگارش بوستان را در سال ۶۵۵ هجری به پایان برده و به ابوبکر بن سعد زنگی تقدیم می‌کند. سپس با تشویق دوستان نگارش کتاب گلستان را با سبک و روشی جدید شروع کرده و در کمتر از ۶ ماه آن‌را به پایان رسانده و فصاحت و بلاغت زبان فارسی را در آن به د‌رجه کمال می‌رساند.
سعدی در ابتدا سبك متداول زمان خويش را در نويسندگي دنبال می‌کند، ولی کمی بعد به سبك خواجه عبدالله انصاری گرایش پيدا می‌کند و پس از مدت کوتاهی سبك خاص خود را ابداع می‌نماید.
آن‌چه كه از آثار سعدي بر‌می‌آيد و هم‌عصرانش نیز به آن معترف هستند، این است که او در صرف و نحو، لغت، كلام، منطق، حكمت الهي و حكمت عملي مهارت بالایی داشته است.
در مورد تاریخ مرگ سعدی اختلاف نظر وجود دارد، اما مورد اعتمادترین روایت این است که وی در ۲۷ ذیحجه سال۶۹۰ هجری درگذشته و در همان خانقاه محل اقامت خود یعنی سعدیه امروزی به خاک سپرده شده است.
آثار سعدی
سعدی علاوه بر دو کتاب بوستان و گلستان که تقریباً تمام ایرانیان با آن آشنایی دارند، دارای قصاید عربی و فارسی است که كمتر از ۷۰۰ بیت هستند. دسته دیگر آثار او مراثی است که شامل چند قصیده در سوگ مرگ مستعصم بالله، ابوبكر بن سعد بن زنگی، سعد بن ابوبكر و امیر فخرالدین ابوبكر و یك ترجیع بند در مرثیه اتابك سعد بن ابوبكر می‌باشد. از دیگر آثار او می‌توان به غزلیات، ملمعات و مثلثات، ترجیعات، طیبات، بدایع، خواتیم، صاحبیه و اشعار هزل اشاره کرد.
ترجمه آثار سعدی به زبان‌های زنده دنیا
ترجمه گلستان به زبان ترکی
ترجمه آثار سعدی از گذشته‌های دور به زبان‌های مختلف دنیا صورت گرفته است و تأثیر شگرفی بر ادبیات جهان داشته است. برای مثال در دوران فرمانروایی امپراتوری عثمانی، دست‌کم هفت ترجمه ترکی از گلستان انجام شده است که قدیمی‌ترین آن‌ها به سال ۱۳۹۱ میلادی برمی‌گردد.
«آندره دوریه» در سال ۱۶۳۶ میلادی یعنی در اوایل قرن هفدهم برای اولین بار گزیده‌ای از گلستان سعدی را در پاریس ترجمه و چاپ نمود. این ترجمه سبب شد تا فرانسویان پیش از هر شاعر ایرانی دیگری با سعدی آشنا شوند.
در سال ۱۷۸۹ میلادی، «آبه گودن» گلستان را برای سومین بار در فرانسه ترجمه و منتشر کرد. ترجمه «تانکوانی» نیز از ترجمه‌های مطرح است، چراکه او در سال ۱۸۰۷ به اتفاق ژنرال «گاردان سمله»، ترجمه جامعی از گلستان را ارائه کرد که از دقت بالا‌تری نسبت به ترجمه‌های پیشین برخوردار بود. «آندره شنیه» شاعر و مترجم فرانسوی هم قصد داشت تا ترجمه‌ای از گلستان را ارائه کند که به‌خاطر مسائل سیاسی به قتل رسید.
پس از آن کتاب گلستان بار‌ها به‌طور کامل به زبان فرانسه ترجمه گردید که معروف‌ترین مترجمان آن عبارتند از «شارل دفرمری»، «فرانتس توسن»، «عمر علی شاه» و «ژاک موریس گودن».
در آلمان «فردریش اکسن‌باخ» و «ادام اولئاریوس» در سال ۱۶۵۴ میلادی به ترجمه گلستان سعدی همت گماشتند. آدام اولئاریوس که زبان فارسی را در ایران آموخته بود، به کمک یک فرد ایرانی به نام «حق‌وردی»، ترجمه کاملی از گلستان را به زبان آلمانی منتشر کرد. پس از آن، «فریدریش روکرت» نیز در سال ۱۸۴۷ میلادی این کتاب را به‌صورت منظوم به آلمانی ترجمه کرد، اما ترجمه او نیم قرن بعد در سال ۱۸۹۵ منتشر شد.
نخستین ترجمه کامل گلستان به زبان انگلیسی در سال ۱۸۸۸ میلادی به همت «سر ریچارد فرانسیس برتون» صورت گرفت. اما پیش از آن، بخش‌هایی از گلستان به‌شکل پراکنده به انگلیسی ترجمه شده بود که نخستین آن‌ها به قلم «استفان سولیوان» در سال ۱۷۷۴ بود که «تمثیل‌های منتخب از گلستان یا بستری از گل‌ها» را ترجمه کرد و در اختیار انگلیسی زبانان قرار داد. پس از آن «فرانسیس گلادوین» و «جیمز راس» نیز بخش‌هایی از گلستان را به زبان انگلیسی منتشر نمودند. جیمز راس برای این ترجمه از یک نسخه لاتین استفاده کرد که توسط «جرج جنتیوس» در سال ۱۶۵۱میلادی نوشته شده بود.
«رالف والدو امرسون»، شاعر آمریکایی، از طريق ترجمه‌هاي «فون هامر» آلماني با سعدی آشنا شد و در سال ۱۸۴۳ یک نسخه ترجمه شده از گلستان را با توجه به ادبیات آمریکایی تهیه کرد و آن را یکی از کتاب‌های مقدس قلمداد کرد.
ترجمه بوستان به زبان ایتالیایی
نخستین ترجمه کامل بوستان سعدی به زبان ایتالیایی با عنوان «بوستان، راهنمانامه‌ای از حکمت اخلاقی و معنوی قرن هفتم ایران» با برگردان «کارلو ساکونه»، استاد ادبیات فارسی دانشگاه بولونیا و مدیر مسئول سه مجله علمی ـ آکادمیکی، در روزهای پایانی سال ۲۰۱۸ میلادی منتشر شد. پیش از این پنج ترجمه از گلستان سعدی به زبان ایتالیایی منتشر شده بود.
نخستین ترجمه کامل کتاب گلستان به زبان اسپانیایی توسط «خواکین رودریگز ورگاس» در سال ۲۰۰۸ انجام گرفت و توسط موسسه انتشاراتی «ال کوبره» اسپانیا در دو هزار نسخه چاپ و در این کشور توزیع شد. مترجم با انگیزه معرفی شیوه ادبی، تربیتی و اندرزگونه سعدی به مردم اسپانیا این کتاب را ترجمه کرد.
البته گلستان سعدی پیش از این هم از زبان انگلیسی به اسپانیایی ترجمه شده بود، ولی این نخستین باری بود که ترجمه کامل مستقیم از زبان فارسی به اسپانیایی صورت گرفت.
علاوه بر زبان‌های مذکور، گلستان در قرن نوزدهم چندین بار به زبان‌های هندی، اردو، عربی، لهستانی، چکی، روسی و رومانیایی ترجمه شده است.
تأثیر سعدی بر ادبیات جهان
آثار سعدی جزو اولین آثار ادبی فارسی بودند که در اروپا ترجمه شدند. دکتر احمد تمیم داری، عضو هیأت علمی دانشگاه علامه طباطبایی در این رابطه چنین بیان می‌کند: «دولتمردان انگلیسی سعی کردند که از طریق گلستان سعدی و دیوان حافظ، ادبیات را بیاموزند. همچنین تحت تأثیر سعدی است که در سنت ادبی هند، گفتار بیشتر به‌صورت ادبیات است. وقتی آثار ادبی ایران توسط «ویلیام جونز»، نویسنده انگلیسی، ترجمه شد، سایر مترجمان هم در انگلستان و آمریکا تحت تأثیر قرار گرفتند و درواقع به گونه‌ای ادبیات نوینی در دنیا کشف شد».
«آندره ژید» نویسنده بزرگ فرانسه کتاب «مائده‌های زمینی» خود را تحت تأثیر سعدی «با نام خدا» شروع کرده است و «ارنست رنان» زبان شناس، مورخ و نویسنده فرانسوی درباره سعدی چنین می‌گوید: «سعدی یکی از نویسندگان ما است. اوصاف وی به‌ندرت در نویسندگان شرقی جمع می‌آید و همین امر او را در نظر ما عزیز می‌دارد».
از دیگر نویسندگانی که از آثار سعدی سود برده‌اند، می‌توان به ویکتور هوگوی فرانسوی، روكرت و گوته آلمانی و امرسون آمریکایی اشاره کرد. البته نویسندگان بی‌شماری هستند که مستقیم یا غیر‌مستقیم تحت تأثیر سعدی قرار گرفته‌اند که ذکر همه آن‌ها در اینجا نمی‌گنجد.
در پایان شاید بهترین وصف در مورد مقام شامخ سعدی بیت زیر باشد که خود او سروده است.
یک دیدگاه در «به مناسبت بزرگداشت سعدی، نگاهی به ترجمه آثار او به زبان‌های مختلف»;