یکی از مهم‌ترین مراحل در انتشارات علمی ویراستاری کتب است. ویراستاری می‌تواند صرفاً ادبی، علمی و… باشد.
در ویراستاری ادبی تنها سعی خواهد شد از نقطه نظر زبانی بر روانی و هم‌چنین غنای متن افزوده شده و در عین حال پیچیدگی آن بیش از حد نشود.
در ویراستاری علمی آنچه که اهمیت دارد، انتقال درست مفاهیم علمی و البته تبعیت از یک چارچوب نوشتاری مشخص است. اما اصول ویراستاری چیست؟ و چرا تا بدین اندازه در انتشار کتب علمی از اهمیت برخوردار است.
بگذارید مثالی بزنیم. فرض کنید شما کتابی در حوزه علم شیمی به زبان فارسی به رشته تحریر درآورده‌اید. کتاب شما مملؤ از اصطلاحات علمی تخصصی است که شاید همه‌ی آن‌ها را آنطور که باید نمی‌شناسید. در ویراستاری علمی سعی بر این است تا اطمینان حاصل گردد اصول و تعاریف علمی به بهترین شکل ممکن بیان شوند. علاوه بر آن، ویراستاری ادبی نیز سعی دارد نوشته شما از نقطه‌نظر واژگانی، دستور زبانی و یا حتی املائی بدون ایراد باشد.
موضوع جایی پیچیده‌تر می‌شود که قصد ترجمه یک کتاب را دارید. ویراستاری کتب ترجمه‌شده از مثال بالا بسیار پیچیده‌تر است، چراکه در اینجا با پیچیدگی‌هایی دوچندان روبرو هستیم. مثلاً شاید بپرسید اصول ویراستاری یک کتاب ترجمه‌شده چه دشواری‌هایی دارد؟ اول آنکه ویراستاری کتاب ترجمه‌شده نیازمند به ویراستاری است که به اصول ویراستاری دو زبان مسلط باشد.هم‌چنین آگاهی از ساختارهای دو زبان و ارتباط میان آن‌ها بسیار کلیدی است.
خب! دیدیم که ویراستاری موضوعی حیاتی در سلامت علمی و ادبی کتاب است. اما در واقع ویراستاری کتاب چیست؟ چه مراحلی دارد؟ اصول ویراستاری برمبنای چه چیزی استوار گردیده است؟ اگر شما هم کتابی را به رشته تحریر درآورده‌اید یا از فارسی به انگلیسی ترجمه کرده‌اید، توصیه می‌کنیم این نوشتار را تا انتها دنبال کنید.
در این مطلب خواهید خواند:
ویراستاری کتاب چیست؟
فارغ از مثال‌هایی که در بالا مطرح کردیم، چگونه می‌توانیم واژه ویراستاری را تعریف کنیم؟
فرهنگ لغت معین ویراستاری را بدین شکل تعریف می‌کند: زیاد یا کم کردن مطلب، تصحیح و تنقیح متن‌هایی که جهت چاپ و نشر آماده می‌کنند. تعریف سرراستی است.
ویراستاری کتاب، همانطور که بدان اشاره کردیم، می‌بایست توسط فرد یا افرادی صورت گیرد که تمامی جنبه‌های اثر را با هم مورد بررسی قرار داده و در هیچ یک افراط و تفریط نکنند. اما این جنبه‌های متفاوت کدام‌ها هستند. برای پی بُردن به این جنبه‌های متفاوت اصول ویراستاری باید انواع متفاوت ویراستاری را با هم مرور کنیم. ویراستاری به شکل فنی، زبانی-ساختاری و تخصصی صورت می‌گیرد. بگذارید بطور خلاصه نگاهی به هر کدام بیندازیم:
ویراستاری فنی
این نوع از ویراستاری شامل بررسی و کنترل طیف وسیعی از مواردی است که در نهایت به یک دست شدن متن و افزایش گیرایی آن کمک فراوانی می‌کنند.
برای مثال، نگاه تیزبین یک ویراستار فنی به این نکته توجه خواهد کرد که آیا تعداد سطور پاراگراف‌ها منطقی است؟ برای مثال کتاب شما شیک به نظر نخواهد رسید اگر پاراگراف‌های پنج، هفت، پانزده، بیست و دو سطری به چشم بخورد. تعداد سطور تمامی پاراگراف‌ها می‌بایست کم و بیش یکسان باشد. رسم الخط کلمات، اصلاح غلط‌های املایی، نشانه‌گذاری‌ها، قواعد عدد نویسی، فرمول‌نویسی مواردی هستند که در ویرایش فنی پیگیری می‌شوند.
ذکر یک نکته دیگر نیز ضروری است. امروزه ویرایش فنی در بسیاری از موارد مثل اندازه و قلم حروف، عناوین، زیربخش‌ها و…مبتنی بر نرم‌افزار آفیس ورد بود چراکه این نرم‌افزار پرکاربردترین ابزار نوشتاری دیجیتال است. بنابراین، یک ویراستار فنی باید تسلط کافی روی این ابزار یعنی نرم افزار ورد را داشته باشد.
ویرایش زبانی-ساختاری
بگذارید اینطور بگویم. ویرایش زبانی-ساختاری نیازمند آن است که اطلاعات زبانی ویراستار دائماً به روز شود. در واقع، یک ویراستار با اطلاع زبانی مثلاً پنج سال پیش ویرایش کتاب شما را با موفقیت صورت نخواهد داد. چرا؟ دلیل این امر در پویایی بسیار بالای زبان‌هاست.
برای مثال، جالب است بدانید بر اساس گزارشی که دیکشنری آکسفورد ارائه داده است به ازای هر ۹۸ دقیقه یک واژه جدید ابداع می‌شود! این یعنی نزدیک به ۱۵ کلمه در طول روز! باورکردنی نیست! اما حقیقت دارد. اهمیت این موضوع در اصول ویراستاری زبانی-ساختاری زمانی خود را نمایان می‌کند که بدانیم بسیاری از این کلمات جدید در دنیای علم و فناوری ابداع می‌شوند.
مهم‌تر از آن، اگر کتاب شما ترجمه باشد، ویراستاری می‌بایست با اطلاع کافی از بروزرسانی‌های فرهگستان علوم بهترین جایگزین‌ها را برای کلمات انتخاب کند.
ابداع کلمات جدید البته تنها موضوع نیست. اصلاح موضوعات دستوری، جمله‌بندی، ساده‌سازی و روان‌سازی متن، انتخاب واژگان مناسب، ابهام‌زدایی از جملات و جلوگیری از عامیانه شدن محتوی از جمله وظایف یک ویراستار زبانی-ساختاری است.
ویرایش تخصصی
شاید بتوان با اغماض گفت خود نویسنده می‌تواند دو ویرایش فنی و ساختاری-زبانی را تا حد قابل قبولی انجام دهد. اما، در ویرایش تخصصی هیچ اغماضی وجود ندارد. ویرایش تخصصی حتماً باید توسط ویراستار صورت گیرد. دلیل این امر شاید مبتنی بر اصول روان‌شناسی باشد. چرا؟ ممکن است شما به عنوان نویسنده کتابتان را به گونه‌ای به رشته تحریر دربیاورید، گویا که تمام مخاطبانتان اطلاعاتی به اندازه شما دارند. اما در واقعیت اینطور نیست. این ویراستار است که می‌تواند خود را جای مخاطب بگذارد و بررسی کند آیا موضوع به اندازه کافی واضح و گویا بیان شده است یا خیر. بنابراین، تخصص و تسلط کامل ویراستار در ارتباط با موضوع کتاب و البته توانایی بررسی جنبه‌های مختلف اثر از نقطه نظر یک مخاطب باید با در کنار هم عمل کرده تا نتیجه‌ی مطلوب‌تری حاصل کرد.
تا اینجا دریافتیم ویراستاری کتاب به سه شکل فنی، زبانی-ساختاری و تخصصی صورت می‌گیرد. شاید الان بتوان به این نکته پی بُرد که یک نوشته بدون در نظر گرفتن اصول ویراستاری تا چه میزان ممکن است ضعیف باشد. خب! روند ویراستاری به چه شکل صورت می‌گیرد؟ این روند معمولاً با ویراش فنی آغاز و با تخصصی به پایان می‌رسد. در ادامه با هم مروری خواهیم داشت بر مهم‌ترین مواردی که باید در این روند در نظر بگیرید.
باز هم تأکید می‌کنیم، ویراستاری تخصصی می‌بایست توسط شخصی غیر از نویسنده صورت گیرد، اما دانستن اصول آن برای شما به عنوان نویسنده ضرری نخواهد داشت.
مروری بر مهم‌ترین اصول ویراستاری
بگذارید متن شما بدرخشد
معنی درخشیدن چیست؟ این یعنی باید سعی کنید مخاطبتان را به دام بیندازید حتی اگر فقط در حال ورق زدن کتاب شماست بدون آنکه آن را بخواند. نشانه‌گذاری صحیح مخاطب را عاشق نوشته شما می‌کند. نشانه‌گذاری چیست؟ بطور ساده، استفاده صحیح از علائم رایج در زبان مثل نقطه، کاما، پرانتز، علامت تعجب و سؤال و…منجر به نشانه‌گذاری جذاب در نوشته شما می‌شود. شاید اغراق نباشد اگر بگوییم این علائم مثل زیورآلاتی می‌مانند که یک فرد با خود همراه می‌کند.
جدانویسی را جدی بگیرید
این موضوع گاهاً برای افراد گیج‌کننده است اما اصل آسانی دارد. هر کلمه دارای معنای مستقل می‌بایست از دیگر کلمات جدا شود. البته گاهی برخی کلمات در کنار هم کلمه‌ی مستقلی را می‌سازند و باید با نیم فاصله به هم متصل شوند. علاوه بر آگاهی کافی از جدانویسی، بیاموزید که در نرم‌افزار ورد چگونه می‌توان در نرم‌افزار ورد نیم‌فاصله را وارد کرد. این موضوع ویرایش را سرعت می‌بخشد.
حرفه‌ای به نظر برسید
در ویراستاری باید فرض را بر این بگذارید هر اشتباهی ممکن است. این اشتباه شامل املا و تلفظ اشتباه واژگان هم می‌شود.
موضوعی که گاهاً از قلم می‌افتد چراکه کاملاً بدیهی به نظر می‌رسد. معمولاً با خود خواهیم گفت مگر امکان دارد در یک نوشته کاملاً تخصصی علمی اشتباهات املایی و تلفظی نیست وجود داشته باشد؟ بله! کاملا! ممکن است. اگر فکر می‌کنید این موضوع بدیهی و پیش پا اُفتاده است از شما می‌خواهم من را راهنمایی کنید. ناهار درست است یا نهار؟ پیشخان صحیح است یا پیش‌خوان؟ نام‌گذاری یا نام‌گزاری؟ می‌بینید؟ چندان هم ساده نیست.
مراقب تأکیدهای نابجا باشید
باید مراقب حشوهای زبانی باشیم. حشوهای زبانی چه هستند؟ آن‌ها خیلی ساده اتفاق می‌افتند. برای مثال ممکن است بخواهیم بگویم فلان اصل مورد پذیرش کامل جامعه‌ی علمی است.
برای نشان دادن این پذیرش کامل از عبارت یقین قطعی استفاده می‌کنیم. خب! یقین قطعی یک حشو زبانی است، چرا؟ چون قطعیت در خود واژه یقین مستتر است و نیازی به استفاده از واژه قطعی نیست. یا کلبه‌ی کوچک هم یک نوع حشو زبانی است، چرا؟ چون کلبه خودش به معنای خانه‌ی کوچک است. بنابراین کوچک حشو است.
از زبان فارسی حراست کنید
اگر کتاب شما به زبان فارسی نگاشته شده است، باید سعی کنید از واژگان بیگانه مثل عربی استفاده نکنید. این موضوع شاید برای شمای نوعی کم اهمیت به نظر برسد. اما همه ما به عنوان فارسی‌زبانان وظیفه داریم از زبان خود حراست کنیم.
چه بخواهیم چه نخواهیم نوشته ما به دایره زبان فارسی خواهد افزود. بنابراین سعی کنیم وظیفه خود در قبال زبان ملی‌مان را انجام دهیم. شاید در گذشته انجام این کار بسیار مشکل بود. اما در حال حاضر فرهنگستان علوم در این حوزه بسیار جدی است و مجموعه‌ی مفیدی از معادلات فارسی کلمات عربی به خصوص کلمات تنوین‌دار را ارائه کرده است. نگذاریم این کلمات بپوسند! از آن‌ها استفاده کنیم.
باهوش باشید
استفاده از ایجاز می‌تواند نوشته شما را از یک متن کسل‌کننده‌ی طولانی به روایتی جذاب و گیرا تبدیل کند.
ایجاز چیست؟ به طور خلاصه، هرآن چیزی که باید مختصر شدن نوشته شما و افزایش گیرایی آن شود را ایجاز می‌گویند. حذف جملات میان‌پیوندی، تقسیم جمله‌ی بلند به چند جمله‌ی کوتاه و…از مواردی هستند که باید مورد توجه قرار دهید.
اما بگذارید کارتان را راحت کنم. فقط به این فکر کنید که چگونه متنتان را کوتاه‌تر کنید و بروید سر اصل مطلب. یادتان باشد، کتب علمی به ذاته طبیعی خشک دارند. شما در طبل این طبیعت خشک نکوبید. بهترین راه افزایش مخاطب و گیرایی مطلب به کارگیری گسترده از ایجاز است.
منم منم نکنید
این یکی از اصل‌های ویراستاری علمی است. لحن متن کتاب شما می‌بایست غیرشخصی و عاری از فردگرایی باشد. بهترین راه برای غیرشخصی‌سازی نوشته استفاده از افعال مجهول است. در واقع استفاده از این افعال اثر روانی در مخاطب ایجاد می‌کند. این اثر روانی از این قرار است که او درخواهد یافت مطالب ارائه شده در کتاب منتسب به شخص خاصی نیست و جهان‌شمول است. برای مثال جمله ما با انجام دادن این آزمایش به این نتیجه رسیدیم که… را به جمله از این آزمایش این نتیجه به دست آمد که…مقایسه کنید. جمله اول طوری نگاشته شده است که انگار قرار است دیگران نتیجه‌ی متفاوتی از آن آزمایش بگیرند. اما جمله دوم غیرشخصی و جهان‌شمول است، گویی که هر کس در هر جای دنیا این آزمایش را انجام دهد نتیجه یکسانی خواهد گرفت.
احساسات را کنار بگذارید
متن شما باید جلوی هر گونه سؤگیری احتمالی را بگیرد. در این راستا باید از کلمات با بار معنای مثبت و منفی دور گزینیم و به جای آن‌ها از واژه‌هایی با بار معنایی خنثی استفاده کنیم.
برای مثال به جای جمله یکی از مشکلات عدیده تحقیقات عدم دسترسی به اطلاعات بود بهتر است از یکی از چالش‌های تحقیقات عدم دسترسی به اطلاعات بود استفاده کنیم.
چرا؟ چون واژه مشکلات عدیده بار معنای منفی دارد و شاید محققان را نسبت به تحقیقات شما دلسرد کند. یا اگر موضوعی برایتان بسیار مهم بوده است به جای عبارت یکی از دستاوردهای شگفت‌انگیز تحقیقات… از عبارت یکی از دستاوردهای درخورد توجه تحقیقات…استفاده کنید. واکنش احساسی را به مخاطبتان واگذار کنید.
مطمئناً موارد بیشمار دیگری وجود دارند که در اصول ویراستاری حائز اهمیت هستند. اما امیدوارم در این نوشتار پاسخ سؤال ویراستاری کتاب چیست تا حدودی برای شما روشن شده باشد. در به دنبال ویراستاری کتاب هستید، ما وبسایت ترجمیک را معرفی می‌کنیم.
در این پلتفرم شما با مترجمین و ویراستاران حرفه‌ای از ابتدا تا انتهای فرآیند ترجمه و ویراستاری همراه خواهید بود. ارتباط شما با این افراد هم‌افزایی ایجاد کرده و بهترین نتیجه را حاصل خواهد کرد. بنابراین ویراستاری کتاب خود را به ما سپرده و در اسرع وقت آن را تحویل بگیرید.
سلام من تایپیست ده انگشتی هستم اگر نیاز به کمک و همکاری داشتید در خدمتم تشکر و درود