۳۰ سپتامبر (۸ مهر) در تقویم بین‌المللی به نام روز ترجمه نام‌گذاری شده است. ترجمه یکی از حرفه‌های تاثیرگذار در تاریخ بشر است که میان ملت‌ها، فرهنگ‌ها و انسان‌های مختلف ارتباط برقرار می‌کند. بدون ترجمه، بسیاری از پیشرفت‌های فعلی رخ نمی‌داد. در واقع ترجمه پلی است که گذشته، امروز و آینده را به هم متصل می‌سازد.
ترجمه انواع مختلفی مانند ترجمه تخصصی، ترجمه هم‌زمان، ترجمه رسمی و … دارد که هر کدام از این شاخه‌ها، فوت و فن‌های مخصوص به خودش را دارد. هر فردی در شروع هر کار و حرفه‌ای، سوالاتی برایش مطرح می‌شود. اگر شما هم تازه وارد حرفه ترجمه شده‌اید، احتمالا سوالاتی درباره این حرفه برایتان پیش آمده است.
به مناسبت روز ترجمه و برای پاسخ به سوالات شما، مصاحبه‌های مترجمان صاحبقلم و شهیر ایرانی مانند محمد قاضی، بهالدین خرمشاهی، کریم امامی و … را بررسی کرده‌ایم و به این سوالات پاسخ داده‌ایم. البته این نکته هم قابل ذکر است که تعداد مترجمان توانای ایرانی بسیار بیشتر است و به علت کمبود وقت و منابع، امکان بررسی مصاحبه‌های بیشتر وجود نداشت.
برای آشنایی با مسائل و چالش‌های ترجمه از دیدگاه مترجمان صاحب‌نام ایرانی، در ادامه این پست وبلاگ ترجمیک، همراه ما باشید.
مطالب مرتبط:
چگونه و با چه روشی یک مترجم موفق بشوم؟
در این مطلب خواهید خواند:
ترجمه چیست؟ فن است یا هنر؟
بهاالدین خرمشاهی، مترجم و فرهنگ‌نویس فرهیخته ایرانی، در کتاب ترجمه‌کاوی (صفحه ۶۵) درباره ماهیت و چیستی ترجمه چنین می‌نویسد: «ترجمه آمیخته‌ای از هنر و فن است. بی‌شک یک ضلع آن هنر نویسندگی است و یک ضلع دیگر آن صناعت و فن زبان‌دانی و ریزه‌کاری‌های فنی و تسلط به موضوع ترجمه و نظایر آن.
مترجم در عین آن‌که تابع مولف است، ولی مقلد او نیست، یا برده‌وار از او اطاعت نمی‌کند. بلکه خود نیز مولف دیگر و تکمیل‌کننده مولف اصلی است. اگر مولف آفرینشگر باشد، مترجم بازآفرین است. ترجمه عکس‌برگردان نیست، فنی هنری یا هنری فنی است.
منظور از به کار بردن کلمه هنر درباره ترجمه این نیست که ترجمه در عداد هنرهای هفت‌گانه معروف است. ترجمه تابعی و گونه‌‌ای از هنر نویسندگی به معنای وسیع آن است. فقط مولف نیست که باید واژگان وسیع و مهارت زبان_ ادبی و حسن تعبیر و بلاغت و فصاحت داشته باشد. مترجم هم سایه به سایه مولف می‌رود و همانند او از باریکناهای زبانی و ادبی می‌گذرد. و از تنگناها و گردنه‌های دشوار معنایی_ زبانی، سرافراز یا سرافکنده بیرون می‌آید.
شاید هر نویسنده‌ای نتواند مترجم باشد، ولی هر مترجم باید بالفعل _یا بالقوه نزدیک به بالفعل_ نویسنده باشد. وگرنه ترجمه‌های تحت‌اللفظ بی‌روح ماشین‌وار را همانا ماشین‌های ترجمه و کامپیوترها بهتر انجام می‌دهند.»
مترجم خوب کیست؟
علی صلح‌جو، نویسنده و مترجم زبده، در کتاب از گوشه و کنار ترجمه درباره مترجم خوب، این چنین می‌نویسد:
«مترجم باید سه توانایی داشته باشد تا بتواند خوب ترجمه کند: تسلط به زبان مبدا و مقصد، و احاطه به موضوع. هر یک از این‌ها نباشد، کار پیش نمی‌رود. اما موضوع فقط فیزیک و ریاضی و ادبیات و هنر نیست. آیا تاکنون پیش آمده است که بروشور راهنمای راه‌اندازی و طرز کار با وسیله‌ای، مثلا ماشین ریش‌تراش یا اسباب‌بازی الکترونیکی را ترجمه کنید؟ امکان ندارد بتوان، بدون دیدن آن وسیله، ترجمه درست و قابل فهمی عرضه کرد.»
مطالب مرتبط:
توصیه‌های طلایی از مترجمان برای مترجمان
پیش‌نیازهای ترجمه چیست؟
کریم امامی، مترجم و ویراستار توانای ایرانی، در مصاحبه‌ای با فصلنامه پیام کتابخانه (این مصاحبه در کتاب از پست و بلند ترجمه نیز آورده شده است)، درباره پیش‌نیازهای ترجمه چنین می‌گوید:
«اندکی قریحه و مقدار بسیار زیادی عشق و علاقه. اگر کسی به کار ترجمه علاقه نداشته باشد و از سر وظیفه‌شناسی یا صرفا برای دریافت حق‌الترجمه در این روزگار گرانی ترجمه کند، زود کم‌حوصله می‌شود، کار خود را درست انجام نمی‌دهد. ترجمه خوب نیاز به حوصله و صرف وقت دارد. بعضی از مشکلات متن را نمی‌شود به سرعت حل کرد…»
آیا برای مترجم شدن (مخصوصا ترجمه ادبی) به تحصیلات آکادمیک نیاز است؟
گلی امامی، نویسنده و مترجم خوش‌ذوق، در گفت و گو با فصلنامه مترجم (۲۲ ژوئن ۲۰۲۰) درباره نقش تحصیلات برای مترجمان ادبی چنین می‌گوید:
«من گفته‌ام از دانشکدە مترجمی مترجم ادبیات بیرون نمی‌آید، همچنان هم بر این عقیده هستم، ولی نگفتم که مترجم حرفه‌ای نمی‌شوید. بدیهی است برای مترجم حرفه‌ای بودن باید زبان مبدأ و مقصد را اصولی، علمی و در سطح دانشگاهی آموخت.
ولی ترجمه ادبیات ورای دانستن اصولی و علمی زبان است؛ مترجم ادبیات به خالقیت، ذوق و غریزه ادبی نیاز دارد که نه در دانشکدە مترجمی و نه هیچ دانشکده‌ای نمی‌شود آموخت. همانگونه که فارغ‌التحصیل‌شدن از دانشکدە نقاشی یا ادبیات شما را با اصول موضوع آشنا می‌کند ولی لزوما از شما نقاش یا شاعر یا نویسندە درجه‌یک نمی‌سازد.
یک بررسی کوتاه به شما ثابت می‌کند که تقریبا هیچ یک از بزرگان ترجمە ما، کسانی که با اشتیاق و اطمینان خاطر کتاب‌هایشان را می‌خوانیم، از دانشکدە مترجمی فارغ‌التحصیل نشده‌اند. برخی حتی دبیرستان را هم به پایان نبرده‌اند. البته ممکن است بسیاری از آنها تحصیلات دانشگاهی داشته باشند، ولی نه در زمینە ترجمە ادبیات.»
مطالب مرتبط:
مترجم در برابر جامعه و مردم چه مسئولیتی دارد؟
محمد قاضی، پدر ترجمه ایران، در کتاب دمی با قاضی و ترجمه، درباره مسئولیت‌ها و وظایف مترجم این‌چنین توضیح می‌دهد:
«وظیفه یک مترجم به عنوان یک عنصر آگاه در برابر مردم و جامعه این است که تنها فکرش این نباشد که از ترجمه‌اش پول دربیاورد. مترجم باید در کاری که می‌کند، تنویر افکار مردم و آگاه ساختن جامعه، اصول آزادی و شرافت انسانی را مدنظر داشته باشد.
مترجم باید به ترجمه آثار آثار آموزنده‌ای بپردازد راه صحیح زندگی و مبارزه در طریق نیل به آرمان‌های انسانی را به آدم‌ها بیاموزد و انسان را به نیروهای پنهان و سازنده‌ای که در نهاد اوست، آگاه سازد. مترجم مانند نویسنده نقش رهبری را بر عهده دارد، اگر از این نقش منحرف شود، هم به خود و هم به جامعه‌اش خیانت کرده است.»
مترجم چه‌گونه باید برای ترجمه، کتاب انتخاب کند؟ خودش باید کتاب‌ها را برگزیند یا از ناشر سفارش بگیرد؟
هومن پناهنده، مترجم و ویراستار سرآمد، در گفت و گو با وبلاگ ترجمیک درباره چگونگی انتخاب کتاب توسط مترجم چنین می‌گوید: «حقیقت این است کسی که اهل مطالعه است، ذهنش آرام آرام در همین روند شکل خواهد گرفت و خودش گزینش‌گر می‌شود؛ یعنی ذهنش فعال است و طبیعتاً کسی که اهل مطالعه و کتاب است، خودش متن را انتخاب می‌کند و آن را برای ترجمه درنظر می‌گیرد.
حالا ممکن است کسی که فکر فعالی دارد، به دلایلی سفارشی هم بپذیرد به دلایل مالی و پیشنهاد خوبی هم شده باشد. در نهایت، آن را انتخاب می‌کند و به انتخاب ناشر، اثری را به فارسی بر می‌گرداند.
البته پیش فرض این است که مترجم باید کتاب‌خوان باشد. من نمی‌دانم کسی که وارد کلاس ترجمه می‌شود، چرا کتاب نمی‌خواند؟ کسی که دانش و اهل مطالعه نباشد، منفعل است، چطوری می‌تواند ترجمه کند؟ کسی که کم مطالعه می‌کند، چرا جرأت ترجمه دارد. اگر کسی اهل مطالعه باشد و جرأت ترجمه داشته باشد، به‌هرحال خودش انتخاب‌گر خواهد بود.»
مطالب مرتبط:
مصاحبه با هومن پناهنده، مترجم و ویراستار برجسته کشور
مترجم ادبی با دارا بودن چه ویژگی‌هایی، ترجمه‌ای خوب و روان انجام می‌دهد؟
عبدالله کوثری، مترجم و شاعر صاحبقلم، در گفت و گو با فصلنامه مترجم (۲۳ ژوئن ۲۰۲۰) درباره ویژگی‌ها و خصلت‌های مترجمان چنین می‌گوید:
«به گمان من جدا از ویژگی‌هایی که برای هر مترجم در هر رشته می‌توان برشمرد، یعنی تسلط به زبان مبدا، آشنایی با موضوع ترجمه و تسلط به زبان مقصد، مترجم اثر ادبی باید خصلت دیگری هم داشته باشد. این را می‌توان ذوق ادبی نامید، یا قدرت درک ادبی یا داشتن ذهنیت ادبی.
مقصود من از ذوق ادبی یا ذهنیت ادبی آن خصلتی است که به مترجم این توان را می‌دهد که هر چه بیشتر به روح اثر و به ذهن نویسنده نزدیک شود، هر واژه یا سطر را پیش از آن‌که بر کاغذ آورد براستی احساس کند و قدرت تجسم صحنه‌ها و حالات شخصیت‌ها را داشته باشد، در واقع نوعی همدلی با نویسنده –در این تردیدی نیست که مترجم ادبی کسی است – یا باید کسی باشد- که دلبسته ادبیات است یعنی با ادبیات سرزمین خود و سرزمین‌های دیگر آشنایی عمیق دارد.
این دلبستگی و تجربه‌ای که در طول سالیان به کف آورده او را یاری می‌کند که بار احساسی هر واژه را بدرستی بسنجد و از میان چند واژه کم و بیش مترادف آن را برگزیند که بیشترین اثر را بر خواننده فارسی می‌گذارد.
مساله دیگر لزوم آشنایی با زبان مقصد -برای ما زبان فارسی- است. اصولا برای من پذیرفتنی نیست که در زبان فارسی کسی دست به نوشتن بزند بی‌آن‌که با گذشته زبان ما و با آثار گران‌قدر این زبان آشنا باشد. متاسفانه در برخی از نوشته‌ها، ترجمه یا تالیف، این نقص کاملا هویداست، یعنی گستره واژگان نویسنده یا مترجم چنان محدود است که به آسانی می‌توان دریافت که او جز مقداری واژه روزمره و دم‌دست، چیزی ندارد و هرگز رنج مطالعه در آثار پیشینیان را بر خود هموار نکرده است…»
مطالب مرتبط:
برند سازی شخصی برای افزایش درآمد مترجمان
مترجم تا چه حد باید در ترجمه به متن اصلی وفادار باشد؟
ابوالحسن نجفی، زبان‌شناس و مترجم برجسته، در مقاله مسئله امانت در ترجمه ( که بخشی از آن در کتاب ترجمه‌کاوی هم آورده شده است)، درباره مفهوم وفاداری و امانت در ترجمه چنین می‌نویسد:
«امانت مفهوم متغیری است تابع نوع کتاب، یعنی هربار بر حسب کتابی که در دست ترجمه داریم، به گونه دیگری تعریف می‌شود.
به بیان دیگر، حفظ امانت درجات دارد: کتاب‌هایی هست که می‌توان آنها را آزادانه ترجمه کرد (به اصطلاح، نقل به معنی) و کتاب‌هایی هست که مترجم باید آن‌چه سعی است به کار برد تا عین عبارت آنها را به زبان دیگر برگرداند (به اصطلاح نقل به معنی) و میان این دو حد درجات میانین نیز هست …»
وظیفه ویراستار برای متن‌های ترجمه‌شده و تالیفی چیست؟
نجف دریابندری، مترجم و نویسنده شخیص، در کتاب یک گفت و گو (بازنشر در فصلنامه مترجم) درباره وظیفه ویراستار برای متن‌های ترجمه و تالیفی چنین می‌نویسد:
« به نظر من وظیفه اصلی ویراستاری که می‌خواهد عبارات اثری را اصلاح کند، در وهله اول عبارت است از کشف سلیقه نویسنده یا مترجم، اصلاح عبارت هم در مواردی جایز هست که نویسنده از معیارهای خودش دور شده. چون این چیزی است که پیش می‌آید؛ هر آدمی همان‌طور که لهجه و نحوه بیان خاص خودش را دارد در نوشتن هم دامنه واژگان و نحوه تالیف کلام یا به اصطلاح سینتاکس خاص خودش را پیدا می‌کند.
در مورد نویسندگان کارکشته این هنجار ممکن است خیلی پیش رفته باشد. این همان چیزی است که به سبک یا شیوه نویسنده تعبیر می‌شود یا به اصطلاح اخیر بعضی از آقایان «زبان خاص نویسنده و شاعر».
بنابراین عبارت ناهنجار در کار نویسنده آن عبارتی است که از این هنجار خاص او دور شده باشد؛ این چیزی است که چشم و گوش ورزیده خیلی زود آن را تشخیص می‌دهد. ولی من به شما قول می‌دهم اگر یک چنین عبارتی در کار نویسنده‌ای پیدا کنید، آن را بر حسب سلیقه خود نویسنده، دست‌کاری کنید، نویسنده یا اصلا متوجه دست‌کاری شما نمی‌شود یا اگر هم شد، خیلی هم از شما ممنون می‌شود.»
سخن پایانی
ترجمه حرفه‌ای جالب و هیجان‌انگیز است. اگر به کلمات و انتقال مفاهیم بین زبان‌های مختلف علاقه دارید، ترجمه پیشه‌ای مناسب برای شما محسوب می‌شود. امیدواریم که این راهنمایی به تمامی سوالات شما پاسخ داده باشد. شما درباره شغل ترجمه چه سوالی دارید؟
اگر از دانش زبانی خوبی برخوردارید و به ترجمه علاقه دارید، ترجمیک مترجم استخدام می‌کند. برای استخدام به عنوان مترجم، ویراستار و نویسنده محتوا به صفحه استخدام مترجم مراجعه کنید.
3 دیدگاه در «بررسی فن ترجمه از دیدگاه مترجمان صاحب‌نام»